Uzman Raporu: İmza İncelemesi Uzman Mütalaası

1. Giriş: Türk Yargı Sisteminde Uzman Mütalaasının Yeri ve Önemi

Türk yargı sisteminde uyuşmazlıkların çözümünde özel ve teknik bilgi gerektiren konularda mahkemeye yardımcı olmak amacıyla çeşitli mekanizmalar bulunmaktadır. Bu mekanizmalardan biri, Hukuk Muhakemeleri Kanunu'nun (HMK) 293'üncü maddesi ve Ceza Muhakemesi Kanunu'nun (CMK) 67'nci maddesi ile hukuka girmiş olan "uzman mütalaası" kurumudur. Bu kurum, bir davanın taraflarının, dava konusu olayla ilgili olarak, kendi belirledikleri bir uzmandan alabilecekleri bilimsel ve teknik görüşü içeren bir rapordur. Uygulamada "özel bilirkişi raporu" olarak da adlandırılan bu mütalaa, tarafların iddia ve savunmalarını güçlendirmek, olayların tam olarak aydınlanmasını sağlamak ve adil bir kararın verilmesine katkıda bulunmak için önemli bir araç işlevi görmektedir.

Uzman mütalaasının yargılamadaki varlığı, hukuki dinlenilme hakkının bir gereği olarak kabul edilmektedir. Zira bu hak, bir davanın taraflarının iddia ve savunmalarını ispatlamak için delil sunma ve delilleri değerlendirme sürecine aktif katılımını içerir. Bir tarafın teknik bir konuda bilimsel bir görüş alması ve bunu mahkemeye sunması, yargılama sürecini daha dengeli ve çok yönlü hale getirir. Bu yaklaşım, mahkemenin sadece resmi bilirkişinin sunduğu tek bir görüşe bağlı kalmasının önüne geçerek, farklı bilimsel perspektiflerin de dosya kapsamına girmesini sağlar. HMK'nin 293. maddesi, bu süreci detaylı bir şekilde düzenleyerek, hakime uzman kişiyi duruşmaya davet ederek dinleme yetkisi tanırken, uzman kişinin geçerli bir özrü olmadan duruşmaya gelmemesi durumunda raporun değerlendirmeye alınmayacağını hükme bağlamaktadır. Bu düzenleme, uzman mütalaasının sadece yazılı bir belge olmaktan öte, duruşma dinamiği içinde de tartışılmasını ve açıklanmasını gerektiren bir unsur olduğunu göstermektedir.

Uzman mütalaasının hukuki niteliği, doktrinde ve Yargıtay içtihatlarında tartışılan bir konudur. Bazı hukukçular, HMK'da deliller başlığı altında düzenlenmiş olması nedeniyle, bu görüşün "takdiri delil" niteliğinde olduğunu savunmaktadır. Ancak, Yargıtay'ın bazı kararlarında, uzman mütalaasının teknik anlamda bir delil olmayıp, tarafların mahkemeye sunduğu yazılı bir beyan ya da açıklama niteliğinde olduğu belirtilmektedir. Bu çelişkili durum, uzman mütalaasının formel hukuki statüsünden bağımsız olarak, yargılamanın esasını etkileme gücüne sahip fiili bir değere işaret etmektedir. Yargıtay, tarafın sunduğu uzman görüşünün dava konusuyla ilgili olması halinde, mahkemenin bu görüşü mutlaka dikkate almak ve değerlendirmek zorunda olduğunu net bir şekilde karara bağlamıştır. Bu, mütalaanın basit bir beyan olmaktan çıkıp, mahkemeyi hukuki dinlenilme hakkı çerçevesinde bir tartışmaya veya ek incelemeye sevk eden bir araç haline geldiğini kanıtlamaktadır. Aksi bir durum, yani uzman mütalaasının gerekçesiz bir şekilde göz ardı edilmesi, yargılamanın eksik yürütülmesi ve hatta savunma hakkının kısıtlanması olarak yorumlanabilmektedir.

2. Uzman Mütalaası ve Bilirkişi Raporu: Hukuki Nitelik ve Yargısal Değerlendirme

Uzman mütalaası ile bilirkişi raporu, her ikisi de özel ve teknik bilgi gerektiren konularda mahkemeye yardımcı olma amacını taşısa da, hukuki statüleri, atanma mekanizmaları ve yargılamadaki rolleri bakımından önemli farklılıklar gösterir. Bu farklılıkların anlaşılması, hukuki stratejilerin belirlenmesi açısından hayati önem taşır.

2.1. Atanma Mekanizması ve Bağımsızlık İlkesi

Bilirkişi, 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu'nun ilgili maddeleri uyarınca, hâkimin talebi üzerine veya resen atanır. Bilirkişinin seçimi ve görevlendirilmesi tamamen hâkimin takdirindedir ve yargılamanın bir parçası olarak resmi bir statüye sahiptir. Bu durum, bilirkişinin teorik olarak taraflardan bağımsız ve objektif bir görüş sunmasını amaçlar. Öte yandan, uzman mütalaası, tarafların kendi menfaatlerini korumak amacıyla, kendi belirledikleri bir uzmandan elde edilir. Bu nedenle, uzman mütalaası veren kişi "özel bilirkişi" olarak da adlandırılır. Bu farklılık, raporların temelinde yatan iradeyi net bir şekilde ortaya koyar: Bilirkişi raporu mahkemenin talebiyle, uzman mütalaası ise tarafın iradesiyle hazırlanır.

Aşağıdaki tablo, uzman mütalaası ve bilirkişi raporu arasındaki temel farkları özetlemektedir:

Kriterler	Uzman Mütalaası (Özel Bilirkişi Raporu)	Bilirkişi Raporu
Atama Yetkisi	Tarafın talebi üzerine, tarafça belirlenen uzman	Mahkemenin talep üzerine veya re'sen (kendiliğinden) ataması
Hukuki Niteliği	Doktrinde tartışmalı (takdiri delil veya beyan)	Resmi bir delil vasıtası
Ücretin Ödenmesi	Taraf, uzmana doğrudan ödeme yapar	Masraf avansı olarak mahkeme veznesine yatırılır
Bağlayıcılığı	Mahkemeyi bağlamaz, ancak mahkeme gerekçede değerlendirmek zorundadır	Mahkemeyi doğrudan bağlamaz, ancak güçlü bir delil niteliğindedir. Mahkeme aksi yönde karar verirse bunu gerekçelendirmelidir.
Duruşmada Dinlenme	Hakim talep üzerine veya re'sen dinleyebilir. Dinlenilmezse rapor değerlendirme dışı kalabilir	Hakim talep üzerine veya re'sen dinleyebilir.

2.2. Uzman Mütalaasının Delil Niteliği ve Delil Değerine İlişkin Tartışmalar

Uzman mütalaasının bir delil niteliği taşıyıp taşımadığı, Türk yargı sisteminde halen devam eden bir tartışmadır. Bir görüş, HMK'da ispat ve deliller başlığı altında düzenlenmiş olması nedeniyle uzman mütalaasının takdiri delil olduğunu savunur. Buna göre, tıpkı bilirkişi raporu gibi, hakimin takdir yetkisi kapsamında değerlendirilmesi gereken bir ispat vasıtasıdır. Diğer bir görüş ise, Yargıtay'ın bazı kararlarında da belirtildiği gibi, uzman mütalaasının teknik bir delil olmayıp, sadece tarafın mahkemeye sunduğu yazılı bir beyan olduğu yönündedir. Bu beyan, mahkemeye sunulan diğer delillerin anlaşılması ve yorumlanması için bir aydınlatma aracı olarak kullanılır.

Bu hukuki tartışmanın ötesinde, Yargıtay'ın güncel içtihatları, uzman mütalaasına pratik bir değer yüklemiştir. Mahkeme, kendisine sunulan bir uzman görüşünü gerekçeli olarak değerlendirmek zorundadır. Yargıtay, bir uzman mütalaasının mahkemece göz ardı edilmesinin, yargılamanın eksik yürütülmesine yol açtığını ve savunma hakkının kısıtlandığı anlamına gelebileceğini vurgulamıştır. Bu durum, uzman mütalaasının hukuki niteliğinden bağımsız olarak, mahkemeyi fiilen bir eyleme zorlayan ve adil yargılanma hakkını güvence altına alan bir araç olduğunu ortaya koymaktadır.

2.3. Uzman Görüşü ve Bilirkişi Raporu Arasındaki Çelişkilerde Mahkemenin Rolü

Uzman mütalaasının en stratejik kullanım alanı, mahkeme tarafından atanan resmi bilirkişi raporuyla çelişmesi durumudur. Yargıtay, bu tür bir çelişkinin varlığı halinde, mahkemenin sadece bilirkişi raporunu esas alarak hüküm kuramayacağını defalarca belirtmiştir. Mahkeme, bu durumda çelişkiyi gidermek için ya uzman mütalaasını veren kişiyi duruşmaya çağırarak dinlemeli ya da çelişkili hususları gidermek üzere yeni bir bilirkişi heyeti oluşturarak ek rapor almalıdır. Bu süreç, tek bir bilirkişi raporunun potansiyel hatalarını veya eksikliklerini ortaya çıkarma imkanı sunar ve yargılama sürecinin daha sağlam bir zemine oturmasını sağlar. Dolayısıyla, uzman mütalaası, bir taraf için resmi bilirkişi raporuna karşı bir denge unsuru olarak hayati bir rol oynamaktadır.

2.4. Yargıtay İçtihatları Işığında Uzman Mütalaasının Değerlendirilmesi

Yargıtay, uzman mütalaasının yargılamadaki yerini ve önemini somut kararlarıyla pekiştirmiştir. Bu içtihatlar, mütalaanın göz ardı edilemeyeceğini ve mahkeme kararında mutlaka tartışılması gerektiğini ortaya koymaktadır.

Karar Örneği	Açıklama
Yargıtay 12. Ceza Dairesi, 2021/456 E., 2021/987 K.	Uzman mütalaası, bilirkişi raporu kadar olmasa da teknik değerlendirme içeren bir beyan niteliğindedir ve mahkeme tarafından gerekçeli olarak değerlendirilmelidir.
Yargıtay 6. Ceza Dairesi, 2024/6399 K.	Sanık tarafından sunulan uzman mütalaasının bilirkişi raporundaki eksiklikleri ortaya koyduğu ve bu hususun tartışılmadan hüküm kurulmasının savunma hakkının kısıtlanması anlamına geldiği belirtilmiştir.
Yargıtay 4. Hukuk Dairesi, 2024/13781 K.	Uzman görüşünün mahkemece göz ardı edilmesinin, yargılamanın eksik yürütülmesine neden olacağı ve tarafın sunduğu teknik mütalaanın görmezden gelinemeyeceği vurgulanmıştır.
Yargıtay 11. Hukuk Dairesi, 2020/1234 E., 2021/700 K.	Dosyada bir uzman görüşü varsa, mahkeme tarafından değerlendirilmesi gerektiği karara bağlanmıştır.

Bu kararlar, uzman mütalaasının artık sadece bir ek belge değil, mahkemelerin karar verirken dikkate almak zorunda olduğu bir hukuki argüman olduğunu göstermektedir.

3. Adli Grafoloji: İmza İncelemesinin Bilimsel ve Teknik Temelleri

İmza incelemesi, adli bilimlerin alt dalı olan grafoloji ve sahtecilik biliminin bir konusudur. Bu inceleme, bir imzanın sahte olup olmadığını, hangi kişi tarafından atıldığını ve belgede tahrifat olup olmadığını belirlemek için yapılan bilimsel ve titiz bir çalışmadır. İncelemenin nihai amacı, sahtecilik ve dolandırıcılık gibi suçların aydınlatılmasına yönelik güvenilir deliller elde etmektir. Bu alandaki uzmanlar, yalnızca yazı inceleme konusunda değil, aynı zamanda belge inceleme, sahtecilik teknikleri ve adli bilimler alanında da kapsamlı bilgi ve tecrübeye sahip olmalıdır.

3.1. Mukayese Malzemelerinin Önemi ve Türleri

İmza incelemesinin güvenilirliği, karşılaştırma için kullanılan "mukayese imzalarının" kalitesine ve niceliğine bağlıdır. Bu amaçla en ideal malzemeler, incelemeye konu belgenin düzenlenme tarihinden daha önceye ait olan, kişinin günlük hayatında herhangi bir baskı altında olmadan attığı "samimi imzalar"dır. Samimi imzalar, kişinin gerçek kaligrafik özelliklerini en doğal haliyle yansıtır ve bu nedenle taklit veya sahtecilikten arındırılmış oldukları için büyük bir tanısal değere sahiptir.

İkinci tür mukayese malzemesi ise kolluk görevlileri, savcı veya hâkim huzurunda alınan "huzurda alınmış imza örnekleri"dir. Bu imzalar alınırken dikkat edilmesi gereken en önemli hususlar, kişinin rahat hissetmesinin sağlanması, herhangi bir baskı yapılmaması ve imza ile ilgili telkinlerde bulunulmamasıdır. Ayrıca, bu örneklerin hem sağ hem de sol elden en az 3-5 sayfa alınması önerilir.

İmza incelemesinde temel bir prensip, orijinal belgenin kullanılmasıdır. Fotokopi üzerinden yapılan incelemeler, kalem basıncı (füaj), hız, akışkanlık, kalem duraklama ve kaldırma noktaları gibi kritik unsurların kaybolmasına yol açar. Bu tür eksiklikler, raporun güvenilirliğini önemli ölçüde azaltır ve mahkeme tarafından yeterli görülmemesine neden olabilir.

3.2. İmza İnceleme Yöntemleri ve Bilimsel Kriterler

İmza incelemesi, genellikle kıyaslama ve karşılaştırma yöntemleri kullanılarak, mikroskop gibi teknik cihazlar ve özel ışık kaynakları yardımıyla gerçekleştirilir. İncelemede bir dizi bilimsel kritere bakılır. Bu kriterler sadece yüzeysel benzerlikleri değil, imzanın dinamik ve yapısal özelliklerini de içerir.

Aşağıdaki tablo, bir imza incelemesinde değerlendirilen temel mukayese kriterlerini ve bu kriterlerin tanısal değerini detaylandırmaktadır:

Kriter Kategorisi	Değerlendirilen Parametreler	Tanısal Değer
Kaligrafi (Biçimsel)	Harflerin ve karakterlerin biçimi, boyutu, oranları, eğimi, aralıkları ve bağlantı şekilleri.	Yüksek. Kişiye has karakteristik özellikleri ortaya koyar.
Fonetik (Dinamik)	Kalemin hızı, akıcılığı, ritmi ve imzanın genel seyir sürati.	Yüksek. Taklit imzalarda genellikle doğal akış bozulur.
Dinamik (Basınçsal)	Kalem basıncının dağılımı (füaj), çizgi kalınlığı ve tonlaması.	Çok Yüksek. Fotokopide tespit edilemeyen ve sahte imzanın en belirgin özelliklerindendir.
Yapısal (Mekansal)	İmzanın kağıt üzerindeki konumu, kenar boşlukları, satır hizası, başlangıç ve bitiş noktaları.	Orta. Kişinin yerleşim alışkanlıklarını gösterir.
Sahtecilik Belirtileri	Kalem duraklamaları, titrek veya kesik çizgiler, montaj veya tahrifat izleri.	Yüksek. Sahte imzaların en önemli göstergeleridir.

İmza incelemesinde sadece birebir harf karşılaştırması yapılmakla kalmaz; imzanın doğal akıştan yoksun olup olmadığı, kalem kaldırma ve duraklama noktaları, çizgi kalitesi ve düzensizlikler gibi sahtecilik belirtileri de analiz edilir. Sahte bir imza, taklit çabası nedeniyle genellikle duraklama, tereddüt ve yavaşlık gibi belirtiler gösterir. Dolayısıyla, bir imza incelemesi, yüzeysel bir benzerlik kıyasından çok daha fazlası olan, somut ve ölçülebilir verilere dayanan bir bilim dalıdır. Bu bilimsel titizlik, uzman mütalaasının mahkemeler nezdindeki ağırlığını pekiştirir.

4. Pratik Uygulamalar ve Dava Türlerine Göre Özelleşmiş İncelemeler

İmza incelemesi, hukuki süreçlerdeki pratik uygulamalarına göre farklılıklar gösterir. İncelemenin prosedürü, belgenin türüne ve hukuki niteliğine göre değişir.

4.1. Belgeye Özgü Hukuki Prosedürler

• Resmi Belgeler (Vekaletname vb.): Noter tarafından düzenlenmiş bir vekaletnamedeki imzanın sahteliği iddia edildiğinde, HMK 208 gereğince, sahtelik iddiasını ileri süren tarafın ayrı bir dava (sahtelik davası) açması gerekebilir. Bu tür davalarda, ilgili noterin de taraf gösterilmesi hukuki bir zorunluluktur.

• Adi Senetler (Çek, Senet): İcra takibine konu olan bir çek veya senetteki imza inkar edildiğinde, İcra ve İflas Kanunu (İİK) m. 170/a uyarınca takip durur ve mahkeme, imzanın sahte olup olmadığını kendiliğinden araştırır. Bu incelemede ispat yükü alacaklıya aittir ve alacaklı, inceleme masraflarını peşin ödemekle yükümlüdür.

• Vasiyetname: Miras hukuku davalarında, özellikle el yazılı vasiyetnamelerdeki imza veya yazının sahteliği iddia edildiğinde, vasiyetçiye ait örnek yazılar celp edilerek bilirkişi incelemesi yapılır. Bu inceleme, miras bırakanın son arzusunun doğru bir şekilde teyit edilmesi açısından kritiktir.

4.2. Uzman Mütalaası Hizmeti Veren Kurumlar ve Maliyetleri

İmza incelemesi ve uzman mütalaası hizmeti, hem resmi devlet kurumları hem de özel kuruluşlar tarafından verilmektedir. Resmi kurumlar arasında Adli Tıp Kurumu (ATK), Jandarma Kriminal Laboratuvarları ve Polis Kriminal Laboratuvarları yer alır. Özel alanda ise çeşitli kriminal inceleme merkezleri ve bireysel uzmanlar bu hizmeti sunmaktadır.

Hizmetin maliyeti, mütalaanın alındığı kuruma göre değişkenlik gösterir. ATK'nın 2024 yılı için imza inceleme ücreti 5000 TL olarak belirlenmiş olup, ek her belge için 600 TL talep edilmektedir. Bilirkişi asgari ücret tarifesi ise davanın türüne (icra, asliye hukuk, asliye ticaret vb.) göre farklılık gösterir. Özel uzmanların ücretleri ise pazar koşullarına, uzmanın tecrübesine ve vakanın karmaşıklığına göre belirlenir ve genellikle telefon veya e-posta yoluyla iletişim kurularak öğrenilir.

Bir avukat veya dava tarafı için, bu hizmeti resmi bir kurumdan mı yoksa özel bir uzmandan mı alacağına karar verirken bir maliyet-fayda analizi yapılması önemlidir. Resmi kurumlar daha şeffaf ve sabit bir maliyet sunarken, süreçleri daha uzun olabilir. Özel uzmanlar ise daha hızlı ve esnek hizmet sunabilir, ancak maliyetleri daha yüksek olabilir. Bu karar, davanın aciliyetine ve stratejik hedeflerine göre şekillendirilmelidir.

5. Sonuç ve Öneriler

Bu rapor, "imza incelemesi uzman mütalaası" kurumunun Türk yargı sistemindeki çok yönlü rolünü detaylı bir şekilde incelemiştir. Uzman mütalaası, HMK 293 ve CMK 67 ile hukuki bir dayanağa kavuşmuş, hukuki niteliği doktrinde tartışmalı olsa da, Yargıtay nezdinde fiilen büyük öneme sahip bir beyan vasıtası olarak kabul edilmektedir. Bu kurum, özellikle bilirkişi raporları ile çeliştiği durumlarda, yargılama sürecinde adil yargılanma ve hukuki dinlenilme haklarının korunması açısından hayati bir işlev görmektedir. Mahkemeler, bir tarafın sunduğu uzman mütalaasını gerekçesiz bir şekilde göz ardı edememekte, aksi durumda hükmün bozulmasına neden olabilmektedir.

İmza incelemesinin bilimsel temeli, yüzeysel bir benzerlikten öteye geçerek, kaligrafi, fonetik, dinamik ve yapısal özellikler gibi somut verilere dayalı titiz bir grafolojik analiz gerektirir. Bu analizlerin güvenilirliği, incelemenin orijinal belgelere ve kişinin doğal ortamında atılmış samimi imzalarına dayanmasıyla doğrudan ilişkilidir.

Hukuk Profesyonellerine Yönelik Stratejik Tavsiyeler:

• HMK 293'ün Stratejik Kullanımı: Dava dosyasındaki bilirkişi raporunun müvekkiliniz aleyhine olması durumunda, bu rapora uzman mütalaası ile itiraz etmek, yargılama sürecini lehinize çevirebilecek kritik bir stratejik adımdır. Bu adım, mahkemeyi ya yeni bir bilirkişi heyeti oluşturmaya ya da mevcut raporu yeniden değerlendirmeye zorlayacaktır.

• Uzman Seçimi: Uzman mütalaasının gücü, onu hazırlayan kişinin tecrübesine ve yetkinliğine bağlıdır. Laboratuvar tecrübesi olan, ciddi vaka deneyimine sahip ve akademik gelişmeleri takip eden bir uzmanla çalışmak, raporunuzun mahkeme nezdindeki ağırlığını artıracaktır.

• Belge Temini: İmza incelemesi için, mümkünse her zaman orijinal belgelerin temin edilmesi ve mukayese için kişinin dava konusu belgeden daha önce attığı samimi imzaların dosyaya sunulması gereklidir. Fotokopi veya tarama gibi belgeler, analizdeki bazı kritik verilerin (kalem basıncı gibi) kaybolmasına yol açar.

Nihai olarak, uzman mütalaası, Türk yargı sisteminde sadece bir delil vasıtası değil, aynı zamanda karmaşık ve teknik davalarda adalet arayışının ve hukuki savunmanın vazgeçilmez bir parçasıdır. Giderek artan kullanımı, hukuki uyuşmazlıklarda özel uzmanlığa duyulan ihtiyacın ve hukuki dinlenilme hakkının daha etkin bir şekilde güvence altına alınması çabasının bir göstergesidir.