ISO 21043: Adli Bilimler Standardizasyonunda Kapsamlı Bir Analiz ve Adli Süreç Üzerindeki Etkileri

1. Giriş: Standardın Amacı, Kapsamı ve Stratejik Önemi

ISO 21043, adli bilimler alanında güvenilirliği ve kaliteyi sağlamak üzere geliştirilen yeni bir uluslararası standartlar serisidir. Geleneksel kalite yönetim standartlarının ötesine geçen bu seri, adli sürecin suç mahalinden mahkeme salonuna kadar olan tüm bileşenlerini kapsamayı amaçlamaktadır. Standardın temel hedefi, adli kanıtların toplanmasından analize, yorumlamadan raporlamaya kadar tüm aşamalarda şeffaflık, güvenilirlik ve tutarlılık sağlamaktır. Bu seri, birbiriyle bağlantılı beş bölümden oluşmaktadır: sözcük dağarcığı, maddelerin tanınması ve toplanması, analiz, yorumlama ve raporlama.

Bu standartlar serisi, Uluslararası Standardizasyon Teşkilatı (ISO) çatısı altında faaliyet gösteren ISO Teknik Komitesi (TC) 272 tarafından, ulusal standart kuruluşlarının dünya çapındaki işbirliğiyle hazırlanmıştır. ISO 21043'ün geliştirilmesi, adli bilimi daha sağlam bir disipliner çerçeveye oturtma yönünde küresel bir çabayı temsil etmektedir. Standardın stratejik önemi, yalnızca operasyonel prosedürleri düzenlemekle sınırlı değildir; aynı zamanda, adli bilimleri bir disiplin olarak birleştirerek, uzman görüşlerinin güvenilirliğini artırmayı ve nihayetinde adalet sistemine olan güveni pekiştirmeyi hedeflemektedir.

Bu standartlar serisinin getirdiği en önemli yaklaşımlardan biri, adli bilimde "adli veriye dayalı bilim paradigması" olarak tanımlanan felsefi bir değişimi teşvik etmesidir. Bu yaklaşım, insan algısına ve öznel yargıya dayalı analitik ve yorumlama yöntemlerinin bilişsel önyargılara ve mantıksal hatalara karşı hassas olduğunu kabul etmektedir. Bu bağlamda, ISO 21043, kanıtların değerlendirilmesinde daha şeffaf, mantıksal ve doğrulanabilir yöntemlerin kullanılmasını önermektedir. Bu, adli sonuçların sadece bir "sonuç" değil, aynı zamanda belirli bir "destek miktarı" olarak ifade edilmesini gerektirebilir. Bu dönüşüm, standardın basit bir prosedürel rehber olmaktan öte, bir disiplinin epistemolojik temelini dönüştürme potansiyeline sahip olduğunu ortaya koymaktadır.

2. ISO 21043 Serisinin Yapısı: Suç Mahalinden Mahkemeye Adli Süreç

ISO 21043 standardı, adli sürecin kronolojik akışını izleyen ve her bir aşamaya özgü gereklilikleri belirleyen bir yapıya sahiptir. Bu yapı, kanıtın elde edildiği ilk andan, mahkemeye sunulduğu son ana kadar adli çalışmaların bütünlüğünü sağlamayı amaçlamaktadır.

Bölüm 1: Sözcük Dağarcığı (Vocabulary) (ISO 21043-1)

Serinin ilk bölümü olan ISO 21043-1, adli bilimlerde kullanılan temel terimleri ve tanımları belirler. Bu bölüm, standardın tüm diğer kısımları için temel bir referans noktası görevi görür ve adli bilimciler, avukatlar ve diğer paydaşlar arasında ortak bir dilin oluşturulmasını sağlar. Disiplinler arasındaki terminolojik farklılıkların yol açabileceği iletişim boşluklarını gidererek, adli çalışmaların tutarlılığını ve anlaşılırlığını artırır.

Bölüm 2: Maddelerin Tanınması, Kaydedilmesi, Toplanması ve Depolanması (ISO 21043-2)

Bu bölüm, adli değeri olan maddelerin suç mahalinde veya bir tesiste nasıl ele alınması gerektiğine dair gereklilikler ve tavsiyeler sunar. Kanıt zincirinin bütünlüğünü korumak, adli sürecin en kritik unsurlarından biridir. Standart, ilk müdahale ekibinin ve adli personelin eylemlerini, olay yeri incelemesi stratejisini ve kanıtların güvenli bir şekilde taşınmasını ve depolanmasını düzenler. Bu süreçlerin standardizasyonu, kanıtların bozulmasını veya kontaminasyonunu önleyerek, sonraki analiz ve yorumlama aşamalarının geçerliliğini güvence altına alır.

Bölüm 3: Analiz (Analysis) (ISO 21043-3)

ISO 21043-3, potansiyel adli değeri olan maddelerin analizi sürecini korumak için gereklilikler ve tavsiyeler içerir. Bu bölüm, analiz için uygun yöntemlerin seçilmesi ve uygulanması konusunda rehberlik sağlar. Dijital verilerin kurtarılması gibi belirli faaliyetler bu standardın kapsamı dışında tutulurken, standardın gereklilikleri adli laboratuvarlarda yürütülen faaliyetlerin geniş bir yelpazesine uygulanabilmektedir.

Bölüm 4: Yorumlama (Interpretation) (ISO 21043-4)

Bu bölüm, ISO 21043 serisinin en önemli ve yenilikçi kısımlarından biridir. Yorumlama, adli bilim uzmanının gözlemlerinden yasal bir soruyu yanıtlayacak bir görüşe ulaşma sürecidir. Standart, yorumlama sürecini yönetmek için gereklilikler belirler ve hem insan muhakemesine dayalı hem de istatistiksel modelleri içeren yöntemleri kapsar. Önemli bir not olarak, eğer analizden elde edilen gözlemler ilgili soruyu doğrudan yanıtlıyorsa (örneğin, basit bir madde tanımlaması), bu durumun standardın yorumlama gereklilikleri kapsamında değerlendirilmediği belirtilmektedir.

Bu bölüm, adli bilim uzmanının rolüne dair önemli bir değişim sunmaktadır. Uzman artık kesin bir yargıya varmaktan ziyade, gözlemlerinin farklı hipotezlere (örneğin, şüpheli tarafından bırakıldığı veya bırakılmadığı) ne kadar "destek" sağladığını şeffaf bir şekilde ifade etmelidir. Bu yaklaşım, uzmanı yargıcın nihai karar verme yetkisinin yerine koymaktan kaçınır ve kararın yükünü mahkemenin yasal muhakemesine bırakır. Böylece, uzman görüşünün bilimsel temelini güçlendirirken, adli sistemdeki rollerin ayrımını netleştirmektedir. Bu, bilişsel önyargıları azaltmayı ve adli süreçte daha sağlam bir bilimsel temel sağlamayı amaçlayan kritik bir adımdır.

Bölüm 5: Raporlama (Reporting) (ISO 21043-5)

Adli sürecin son halkası olan raporlama, adli raporların hazırlanması ve sunulması için net gereklilikler belirler. Standart, raporların doğru, net, şeffaf, eksiksiz, tarafsız ve amaçlanan kullanıma uygun olmasını sağlamayı hedefler. Bu bölüm ayrıca, dava kayıtlarının ve raporların gözden geçirilmesi, raporların yayımlanması ve kontrolü ile mahkemede tanıklıkla ilgili gereklilikleri de içermektedir. Bu standartlaştırma, bilginin adli sistem içinde güvenle aktarılmasını sağlayan en kritik iletişim aracı olan adli raporu güvence altına alır.

3. ISO 21043 ve ISO/IEC 17025 İlişkisi: Tamamlayıcı Bir Çerçeve

Adli laboratuvarlarda en yaygın kullanılan standartlardan biri olan ISO/IEC 17025, test ve kalibrasyon laboratuvarları için bir akreditasyon standardıdır. Bu standart, esas olarak laboratuvarın teknik yeterliliğine odaklanarak ekipman kalibrasyonu, ölçüm belirsizliği ve metot geçerliliği gibi konuları düzenler. Genellikle adli biyoloji, toksikoloji ve kontrollü maddeler gibi laboratuvar disiplinleri için uygun görülmektedir.

Ancak, ISO 21043'ün amacı ISO 17025'in yerini almak değil, onu tamamlamaktır. ISO 21043, adli bilimin kendine özgü zorluklarını, yani kanıtın toplanmasını, yorumlanmasını ve raporlanmasını ele alarak ISO 17025'in kapsamını genişletmektedir. Özellikle, olay yeri incelemesi, dijital adli tıp ve latent parmak izi gibi bazı disiplinlerde, ISO 17025'e ek olarak ISO 21043'ün gerekliliklerinin uygulanması, bir kuruluşun kalite güvence çerçevesini daha da güçlendirebilir. Bu tamamlayıcı yapı, adli kuruluşların hem laboratuvar süreçlerinin hem de adli muhakeme süreçlerinin kalitesini güvence altına almasına olanak tanır ve böylece operasyonel ve hukuki savunulabilirliğini artırır.

4. Standardın Temel İlkeleri ve Adli Bilimlere Katkıları

ISO 21043 standardı, gereklilikler ve tavsiyeler arasında net bir ayrım yaparak esneklik sağlamaktadır. Standartta kullanılan sözel ifadeler, belirli bir eylemin zorunlu olup olmadığını belirginleştirir:

• "yapılmalı (shall)": Mutlaka yerine getirilmesi gereken bir gerekliliği belirtir.

• "yapılmalıdır (should)": Takip edilmesi tavsiye edilen bir eylemi belirtir.

• "yapılabilir (may)": Bir izni veya seçeneği belirtir.

• "olabilir (can)": Bir imkanı veya kabiliyeti belirtir.

Bu dilbilimsel yaklaşım, standardın nasıl değil, ne yapılması gerektiğine odaklandığını vurgular ve adli birimlerin kendi özgün süreçlerini bu çerçeveye uyarlamalarına olanak tanır. Ayrıca, standardın yasal gerekliliklerin her zaman öncelikli olduğunu belirterek, adli bilimlerin çalıştığı yasal bağlamla uyum içinde kalmasını sağlar.

Bu standartlar serisi, adli bilimlere yönelik önemli katkılarda bulunmaktadır. Her şeyden önce, adli bilimleri bir disiplin olarak birleştirme ve ilerletme fırsatı sunmaktadır. Standardın temel amacı, uzman görüşlerinin güvenilirliğini artırmak ve adalet sistemine olan güveni pekiştirmektir. Kanıtların kalitesini ve bilimsel geçerliliğini artırarak, yanlış mahkumiyetlerin ve adaletsiz beraatlerin azaltılmasına potansiyel olarak katkıda bulunabilir. Son olarak, standart, farklı ülkelerdeki adli kurumlar arasında uluslararası işbirliğini ve hizmet değişimini kolaylaştıracaktır.

5. Pratik Uygulama ve Örnekler: Yorumlama ve Bilişsel Önyargı

ISO 21043-4, yorumlama için belgelenmiş, doğrulanmış ve amaçlanan kullanıma uygun yöntemlerin kullanılmasını şart koşar. Standart, "Likelihood Ratio (Olabilirlik Oranı)" ve Bayesçi yöntem gibi istatistiksel yaklaşımları desteklemektedir. Bu yöntemler, bir kanıtın iki veya daha fazla alternatif hipoteze (örneğin, suçlunun DNA'sı veya rastgele bir kişininki) ne kadar destek verdiğini niceliksel olarak ifade etmeye olanak tanır. Bu, adli sonucun yalnızca bir olasılık ifadesi değil, aynı zamanda bilimsel verilere dayanan bir destek derecesi olarak sunulmasını sağlar. Bu tür yöntemler, parmak izi, ses kayıtları ve cam parçası karşılaştırmaları gibi çeşitli disiplinlerde uygulanabilir.

Araştırmalar, insan algısına dayalı adli yöntemlerin bilişsel önyargılara, özellikle de teyit yanlılığına yatkın olduğunu göstermektedir. Bu durum, analistlerin kararını dışsal, vakaya özgü bilgilerin etkilemesine neden olabilir. ISO 21043, özellikle Yorumlama ve Raporlama bölümleri aracılığıyla, bu önyargıları azaltmayı hedeflemektedir. Yorumlama yöntemlerinin şeffaf, mantıksal ve doğrulanabilir olmasını zorunlu tutarak, sübjektif yargının etkisini en aza indirmeyi amaçlar. Standart, adli kararların bilimsel geçerliliğini ve etik sağlamlığını artırmaya yönelik felsefi bir araç görevi görerek, adli sürecin her aşamasında bilimselliği ve güvenilirliği en üst düzeye çıkarmayı hedefler.

6. Standartların Güncel Durumu ve Yayın Tarihleri

ISO 21043 serisi hala gelişim aşamasında olan bir standartlar bütünüdür. Bazı bölümlerin yayınlanmış olduğu belirtilse de , bazı belgeler taslak (DRAFT) veya yayınlanma sürecinde (Definitive text made available - DAV) olarak listelenmektedir. Bu durum, serinin gelişiminin devam ettiğini ve dinamik bir süreç olduğunu göstermektedir. Aşağıdaki tablo, araştırma materyallerinden elde edilen, serinin güncel durumu ve ilgili tarihler hakkında dağınık bilgileri bir araya getirmektedir.

Bölüm	Adı	Yayın Durumu	Tarih	Notlar
ISO 21043-1	Forensic sciences — Part 1: Vocabulary	Taslak / Yayınlandı	2018 (önceki) / 2025 (güncel)	Din EN ISO 21043-1:2018 belgesi 2019'da yayınlanmış, yeni bir versiyon olan BS EN ISO 21043-1:2025'in Haziran 2025'te yayınlanacağı belirtilmiştir.
ISO 21043-2	Forensic sciences — Part 2: Recognition, recording, collecting, transport and storage of items	Yayınlandı	2018 (ISO) / 2020 (EN ISO)	EN ISO 21043-2:2020 belgesi olarak mevcuttur.
ISO 21043-3	Forensic sciences — Part 3: Analysis	Yayınlandı	2025	EN ISO 21043-3:2025 belgesi olarak listelenmiştir.
ISO 21043-4	Forensic sciences — Part 4: Interpretation	Yayınlandı	2025	2025 tarihli versiyonu Nimonik Standards'ta satın alınabilir.
ISO 21043-5	Forensic sciences — Part 5: Reporting	Taslak / Yayınlandı	2024 (taslak) / 2025	ISO/DIS 21043-5:2024 olarak taslak belgesi mevcut olup, EN ISO 21043-5:2025 olarak yayınlanma süreci devam etmektedir.

7. Sonuç ve Geleceğe Yönelik Bakış

ISO 21043, adli bilimler alanında bir dönüm noktası niteliğindedir. Standart, bir adli vakanın suç mahalinden mahkemeye kadar olan tüm süreçlerini kapsayan bütünsel bir çerçeve sunmaktadır. En belirgin özelliği, adli sürecin en kritik ancak en soyut aşamaları olan yorumlama ve raporlama konularına getirdiği netlik ve standartlardır. Bu yaklaşım, öznel yargının ve bilişsel önyargıların etkisini azaltarak, adli sonuçların bilimsel güvenilirliğini artırmayı amaçlamaktadır.

ISO 21043'ün, mevcut akreditasyon standartları olan ISO 17025 gibi belgelerin yerini almak yerine, onları tamamlayıcı bir rol üstlenmesi, adli kuruluşlar için daha sağlam ve kapsamlı bir kalite güvence sistemi oluşturma fırsatı sunmaktadır. Standardın tam olarak benimsenmesi ve uygulanması, küresel adli bilim topluluğunda önemli bir paradigma değişimine yol açacak, adli kanıtların sunum şeklini ve uzman tanıklığının rolünü dönüştürecektir. Bu, uluslararası işbirliğini kolaylaştıracak ve adli bilimin hukuki süreçteki konumunu daha da sağlamlaştıracaktır. Sonuç olarak, ISO 21043, adalet sistemine olan güveni artırma ve adli bilimin profesyonel itibarını yükseltme potansiyeline sahip, dönüştürücü bir adımdır.