Ceza Yargılamasında Savunma Hakkı: Kapsamlı Bir Analiz

1. Giriş: Savunma Hakkının Temel Niteliği ve Önemi

Savunma hakkı, modern hukuk sistemlerinin temel direklerinden birini oluşturmaktadır. Bu hak, her bireyin kendisine yöneltilen suçlamalar karşısında kendisini koruyabilme yeteneğini ifade eder ve adil yargılanma prensibinin vazgeçilmez bir unsurudur. Yargıtay'ın geniş kapsamlı tanımına göre savunma hakkı; yargı organları önünde kendini savunma, avukat yardımından yararlanma, soru sorma, susma, aleyhe olan işlemlere katılmama, tercümandan faydalanma, delillerin toplanmasını isteme, duruşmada hazır bulunma ve kanun yollarına başvurma gibi birçok temel yetkiyi içermektedir. Bu hak, sadece bireysel bir güvence olmakla kalmayıp, aynı zamanda yargılama sürecinin meşruiyetini ve toplumsal güveni sağlayan kritik bir fonksiyona sahiptir.

Adil yargılanma hakkına sahip olan her bireyin, kendisine yöneltilen suçlamalara karşı savunma hakkına sahip olması, hak ve yükümlülüklerin belirlenmesinde ve herhangi bir suç isnadında bağımsız, yansız, hakça ve kamuya açık bir yargılamanın temelini oluşturur. Savunma hakkının etkin bir şekilde kullanılması, yargılama sürecinin adil niteliğini pekiştirir ve bireylerin haklarının korunduğuna dair inancını güçlendirerek mahkemelere olan güveni artırır. Bu durum, savunma hakkının sadece bireysel bir hak olmanın ötesinde, tüm hukuk sisteminin meşruiyeti ve toplumsal kabulü için hayati bir rol oynadığını göstermektedir. Şayet savunma hakkı etkin bir biçimde sağlanmazsa, bu yalnızca bireyin haklarının ihlal edilmesi anlamına gelmez; aynı zamanda adalet sistemine duyulan genel güvenin sarsılmasına yol açar. Bu, hukuk devleti ilkesinin sadece teorik bir kavram olmaktan çıkıp, pratik uygulamada savunma hakkının etkinliği ile doğrudan ilişkili olduğunu vurgulamaktadır. Savunma hakkının ihlali, basit bir usul hatası olmanın ötesine geçerek, devletin temel hukuk devleti niteliğini sorgulatır ve uluslararası alanda ülkenin insan hakları sicilini olumsuz etkiler. Bu da yargılamanın sadece sonuca odaklı değil, aynı zamanda sürecin "nasıl" yürütüldüğünün "ne" yapıldığı kadar önemli olduğunu ortaya koymaktadır.

1.2. Maddi Gerçeğe Ulaşma Amacı ve Savunma Hakkının Rolü

Ceza yargılamasının temel amacı, somut maddi gerçeğe ulaşmaktır. Ancak bu amaca ulaşma çabası, "her ne pahasına olursa olsun" gerçekleştirilemez; hukuka uygunluk kurallarına titizlikle riayet edilmesi zorunludur. Hukuka aykırı yollarla elde edilen delillerin kullanılması, yargılamanın adil niteliğini zedeler ve davanın yeniden görülmesine veya hükmün bozulmasına yol açabilir. "Zehirli ağacın meyvesi de zehirlidir" ilkesi, hukuka aykırı elde edilen delillerin hükme esas alınamayacağını net bir şekilde vurgulamaktadır. Bu ilke, yargı sisteminin hem gerçeği bulma hem de bireysel hakları koruma gibi iki temel amacını dengeleme zorunluluğunu ortaya koyar.

Maddi gerçek arayışı ile hukuka uygunluk ilkesi arasındaki bu gerilim, yargı organlarının sadece faili cezalandırmak veya masumu aklamakla kalmayıp, aynı zamanda hukukun üstünlüğünü ve bireysel hakları koruma gibi daha geniş bir misyona sahip olduğunu göstermektedir. Bu denge, keyfiliğin önlenmesi ve devletin sınırsız gücünün kısıtlanması açısından hayati öneme sahiptir. Hukuka uygunluk ilkesi, yargılamanın her aşamasında delillerin toplanmasından sunulmasına kadar tüm süreçte titizlikle uygulanmalıdır. Aksi takdirde, elde edilen "gerçek" ne kadar somut olursa olsun, hukuki geçerliliği olmayacak ve adalet sistemi üzerindeki güveni zedeleyecektir. Bu yaklaşım, sadece bireysel davalarda değil, aynı zamanda genel olarak hukukun üstünlüğünün ve insan haklarının korunmasının sağlanması açısından da büyük önem taşımaktadır.

2. Savunma Hakkının Tarihsel Gelişimi ve Evrenselleşmesi

Savunma hakkı, insanlık tarihi boyunca evrilmiş ve günümüzdeki modern hukuk sistemlerinin şekillenmesinde kilit bir rol oynamıştır. Bu hakkın kökenleri, bireyin kendisini koruma ihtiyacından doğan temel bir dürtüye dayanmaktadır.

2.1. Antik Çağlardan Günümüze Savunma İhtiyacının Evrimi

Savunma ihtiyacı, doğuştan gelen bir his ve doğal bir reaksiyon olarak tüm canlılarda mevcuttur. İnsanlarda bu ihtiyaç, akıl yordamıyla gelişmiş, değişmiş ve tarih boyunca farklı görünümler arz etmiştir. Taş devri insanlarının savunma araçlarından günümüzün elektronik kontrollü füze ve savunma teknolojisine kadar geçen zaman düşünüldüğünde, savunmanın geçirdiği aşama tam boyutlarıyla anlaşılır. Savunma, çağlar boyunca türlü aşamalardan geçmiş, sadece fiziksel bir hareket olmaktan öte, milli, fikri, dini ve kültürel değerlerin korunmasını da içeren kapsamlı bir sisteme dönüşmüştür.

Tanınmış düşünür Maslow'un "İhtiyaçlar Hiyerarşisi"nde, emniyette olma duygusu ve buna bağlı olarak savunma hissi, yemek, içmek, dinlenmek ve barınmak gibi temel fizyolojik ihtiyaçların ardından gelen önemli bir seviyede yer alır. Bu, kazanılan değerlerin korunması ve savunulmasının vazgeçilmez bir kaide haline geldiğini göstermektedir. Günümüzde insan toplumlarının bir kısmı hala kaba kuvvet yoluyla yaşam ve varlıklarını korumaya devam etse de, büyük bir kısmı bu savunma hakkını ve bunun gerçekleştirilmesini devlete, dolayısıyla devletin yasama ve emniyet organlarına devretmiş bulunmaktadır. Böylece adalet, her kişi tarafından kendi anlayışına göre çözülen bir olay olmaktan çıkarak genel kanun ve kurallara göre değerlendirilen işlemler haline gelmiştir. "Kuvvetin Hakkı"nın geçerli olduğu ilkel dönemlerde, en kuvvetli olanın üstün geldiği ve zaferinin meyvelerini topladığı görülür; bu çağlardaki aşiret hayatı düşünüldüğünde, fiziksel savunmanın tartışmasız kabul edilen bir yöntem olduğu anlaşılır.

Savunma ihtiyacının doğuştan gelen bir his ve doğal bir reaksiyon olarak ortaya çıkması, zamanla karmaşık toplumsal yapılar içinde hukuki bir hakka ve profesyonel bir kuruma dönüşmüştür. Bu dönüşüm, bireysel hayatta kalma güdüsünün, adaletin kişisel intikam veya kaba kuvvetten yasalara dayalı, objektif bir sürece evrilmesinin temelini oluşturmaktadır. Savunma hakkının tarihsel evrimi, insanlık tarihinde hukukun ve adalet sistemlerinin gelişiminin bir aynasıdır. Bu, modern hukuk sistemlerinin sadece geçmişten miras alınan kurallar bütünü olmadığını, aynı zamanda insanlığın adalet arayışının ve bireysel özgürlükleri koruma çabasının bir sonucu olduğunu gözler önüne sermektedir.

2.2. Batı Hukuk Sistemlerindeki Gelişmeler ve Müdafi Kurumunun Ortaya Çıkışı

Antik Yunan ve Roma, ceza yargılama sistemleri ve savunma kurumları açısından dönemin en sofistike yapılarına sahipti. Batı medeniyeti ve hukuk sistemi, tarihsel olarak Greko-Romen ve Yahudi-Hristiyan temeller üzerine inşa edilmiştir. Özellikle Yunan ve Roma hukukunda uygulanan "itham sistemi", savunma mesleğinin gelişiminde önemli bir rol oynamıştır.

Antik Yunan'da M.Ö. 7. yüzyılda Solon'un yasaları, bireylere ve devlete karşı saldırılarda her vatandaşa suçlama hakkını tanımış, bu da doğal olarak suçlananların kendilerini savunma ihtiyacını doğurmuştur. M.Ö. 399'da Sokrates'in bir halk mahkemesi önünde sözü kesilmeden ve tam bir özgürlük içinde kendisini savunabilmesi, Antik Yunan'da hatiplik sanatının ilk güzel örneklerinin verildiği ve savunma kurumunun altın çağını yaşadığı bir döneme işaret etmektedir. Atina şehir devletinde, ceza davasının açılmasının (ithamın) bir kamu görevlisine değil, sıradan vatandaşa tanınması bir kural haline gelmişti. Antik Yunan'da geçerli olan jüri ile yargılanma sistemi, ithamcı ve savunan tarafların dikkatlice yapılması gereken hitabet sanatına dayanmaktaydı. Genel bir kural olarak hem ithamcı hem de suçlanan kendi adına konuşma yapması beklenirken, temsil edilmek hoş karşılanmasa da yasak değildi. Tarafların daha sonra duruşmada kendisinin okuyacağı konuşmaları yazan "logographos" adı verilen profesyonel konuşma yazarları ortaya çıkmış, bu da zamanla avukatlık mesleğinin ve Atina'daki ilk bilinen baro birliğinin temelini atmıştır. Sadece özgür erkeklerin avukatlık yapmasına izin verilirken, köleler ve kadınlar bu meslekten men edilmiştir.

Erken Roma dönemlerinde suç kavramı, insan ile tanrılar arasındaki ilişkinin bozulması olarak tanımlanıyordu; bu nedenle savunma yapılmasında rahiplerin yardımı gerekli görülüyordu. Daha sonraları Roma hukuk sisteminin gelişmeye başlamasıyla kamu avukatları rahiplerin yerini almış ve hukuki danışmanlık ile dava savunuculuğu yapmaya başlamışlardır. Cumhuriyet döneminde "advocates"ler hizmetlerine karşılık herhangi bir ücret almasalar da, Principate döneminde tedricen ücret almalarına müsaade edilmiştir. M.S. 359 yılından itibaren Roma'da avukatlar topluluklar halinde örgütlenmeye başlamıştır.

Bu tarihsel süreç, savunma hakkının ve müdafi kurumunun hukuk sistemlerinin gelişiminde bir katalizör rolü oynadığını göstermektedir. Suçlama ve savunma arasındaki diyalektik, yargılama usullerini, delil toplama yöntemlerini ve yargısal karar alma süreçlerini derinlemesine etkilemiştir. Avukatlık mesleğinin ortaya çıkışı ve kurumsallaşması, adaletin daha profesyonel, sistematik ve hakkaniyetli bir zeminde yürütülmesine olanak tanımıştır. Bu durum, hukukun üstünlüğünün ve bireysel hakların korunmasının sağlanmasında savunma kurumunun ne denli merkezi bir konumda olduğunu ortaya koymaktadır.

3. Savunma Hakkının Yasal Dayanakları ve Kapsamı

Savunma hakkı, hem ulusal hem de uluslararası düzeyde çeşitli yasal düzenlemelerle güvence altına alınmış, temel bir insan hakkıdır. Bu düzenlemeler, hakkın kapsamını, sınırlarını ve ihlali durumunda ortaya çıkacak sonuçları belirlemektedir.

3.1. Ulusal Hukuk Düzenlemeleri

Türkiye Cumhuriyeti hukuk sisteminde savunma hakkı, Anayasa ve Ceza Muhakemesi Kanunu (CMK) başta olmak üzere birçok mevzuatla güvence altına alınmıştır.

3.1.1. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası

Anayasa'nın "Kişinin Hakları ve Ödevleri"ni belirleyen İkinci Bölümünde yer alan savunma hakkı, temel haklardandır. Anayasa'nın 36. maddesi, "Herkes, meşru vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde davacı veya davalı olarak iddia ve savunma ile adil yargılanma hakkına sahiptir" hükmüyle savunma hakkını anayasal güvenceye almıştır. Bu madde, iddia ve savunma hakkını adil yargılanma hakkından ayrı olarak birlikte ele alarak, taraflara iddia ve savunmalarını mahkeme önünde dile getirme fırsatı tanınması gerektiğini de içermektedir.

Anayasa'nın 38. maddesi ise "suçluluğu yasal olarak sabit oluncaya kadar masum sayılır" ilkesiyle masumiyet karinesini güvence altına almaktadır. Savunma hakkı tanınmadan kişilerin cezalandırılması, bu masumiyet karinesine de aykırıdır. Danıştay gibi yüksek yargı organları da, yasal zorunluluğa rağmen ilgiliye savunma hakkı tanınmadan verilen disiplin cezalarını hukuka aykırı bulmakta ve usul bakımından iptal etmektedir. Bu durum, savunma hakkının sadece ceza yargılamasında değil, idari süreçlerde de vazgeçilmez bir güvence olduğunu ortaya koymaktadır.

3.1.2. Ceza Muhakemesi Kanunu (CMK)

Ceza Muhakemesi Kanunu (CMK), savunma hakkının ceza yargılamasındaki somut uygulama esaslarını detaylandırmaktadır.

• Hükmün Konusu ve Suçu Değerlendirmede Mahkemenin Yetkisi (CMK m.225): CMK'nın 225. maddesi, hükmün ancak iddianamede unsurları gösterilen suça ilişkin fiil ve fail hakkında verileceğini belirtir. Ancak mahkeme, fiilin hukuki nitelendirilmesinde iddia ve savunmalarla bağlı değildir; aynı fiili başka suretle yorumlayabilir. İddianameyle bağlılık ilkesi gereği, iddianamede yer almayan bir vakıadan ceza verilemez.

• Ek Savunma (CMK m.226): CMK'nın 226. maddesi, sanığın savunma hakkının korunması amacıyla geliştirilmiş önemli bir hukuki mekanizmadır. İddianamede gösterilmeyen ancak kovuşturma evresinde ortaya çıkan, suçun hukuki niteliğinde değişiklik, yeni delillerin ortaya çıkması, cezanın artırılmasını veya cezaya ek olarak güvenlik tedbirlerinin uygulanmasını gerektiren hallerde sanığa ek savunma hakkı tanınması zorunludur. Örneğin, basit yaralama suçundan yargılanan bir sanığın fiilinin nitelikli yaralama olarak değerlendirilmesi durumunda ek savunma hakkına sahip olması gerekir. Yargıtay kararları, ek savunma hakkı tanınmadan verilen mahkumiyet kararlarını usul hatası ve bozma nedeni olarak kabul etmektedir. Zincirleme suç hükümlerinin uygulanması veya haksız tahrik uygulamasının değişmesi gibi durumlarda da ek savunma hakkı verilmesi gerektiği Yargıtay tarafından vurgulanmıştır. Sanık lehine değişen durumlarda dahi ek savunma hakkı tanınması, adil yargılanma ilkesinin bir gereğidir.

• Susma Hakkı (CMK m.147): Şüpheli veya sanığın kendisine isnat edilen fiille ilgili olarak susma hakkı, CMK'nın 147. maddesiyle açıkça tanınmıştır. Bu hak, kişinin kendi kendini suçlamaya ve aleyhine delil vermeye zorlanamamasının bir sonucudur.

• Müdafi ile Görüşme Hakkı (CMK m.154): Şüpheli veya sanık, vekâletname aranmaksızın müdafii ile her zaman ve konuşulanları başkalarının duyamayacağı bir ortamda görüşebilir. Bu kişilerin müdafii ile yazışmaları denetime tabi tutulamaz.

• Müdafi Görevlendirilmesi ve Adli Yardım (CMK m.150, 151, 156): CMK'nın 150. maddesi uyarınca şüpheli veya sanıktan kendisine bir müdafi seçmesi istenir; seçebilecek durumda olmadığını beyan ederse, istemi halinde bir müdafi görevlendirilir. Cinsel saldırı suçu ile alt sınırı beş yıldan fazla hapis cezasını gerektiren suçlarda, vekili bulunmaması halinde mağdura baro tarafından avukat görevlendirilmesi isteme hakkı bildirilmek zorundadır. Adli yardım, avukatlık ücretlerini ve diğer yargılama giderlerini karşılama olanağı bulunmayanlara avukatlık hizmeti sağlanmasıdır.

• Delillerin Tartışılması (CMK m.216): Ceza muhakemesinin amacı olan somut gerçeğin ortaya çıkarılması için delillerin duruşmada ortaya konulmasından sonra, delillerin tartışılması safhası başlar. CMK'nın 216/1. maddesine göre, tartışmada söz sırasıyla katılana veya vekiline, Cumhuriyet savcısına, sanığa ve müdafiine veya kanuni temsilcisine verilir. Bu sıralama, iddia ile savunmanın çatışmasıyla sağlıklı bir karara ulaşmanın zorunlu şartıdır.

• Sanığın Duruşmada Hazır Bulunması (CMK m.196): Sanığın duruşmada hazır bulunması esastır ve kural olarak sanığın yokluğunda duruşma yapılamaz. Sanığın sorgusu yapılmadan mahkumiyet hükmü kurulamaz. Sanığın duruşmadan bağışık tutulması ancak sorgusunun yapılmış olması durumunda söz konusu olabilir.

• Savunma Hakkının Kısıtlanması (CMK m.289/1-h): CMK'nın 289/1-h maddesi gereğince, savunma hakkının kısıtlanması mutlak bozma nedeni sayılmaktadır. Bu, savunma hakkının ihlal edildiği durumlarda verilen kararların hukuka aykırı olacağı anlamına gelir.

3.2. Uluslararası Hukuk Belgeleri

Savunma hakkı, uluslararası hukuk belgeleriyle de geniş çaplı bir güvence altına alınmıştır. Bu durum, hakkın evrensel niteliğini ve devletlerin bu konudaki ortak taahhütlerini göstermektedir.

• Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS): AİHS'nin 6. maddesi "adil yargılanma hakkı" başlığı altında savunma hakkını düzenlemektedir. Bu maddeye göre, bir suç ile itham edilen herkesin suçluluğu yasal olarak sabit oluncaya kadar masum sayılacağı ve aşağıdaki asgari haklara sahip olduğu belirtilmiştir: kendisine karşı yöneltilen suçlamanın niteliği ve sebebinden en kısa sürede, anladığı bir dilde ve ayrıntılı olarak haberdar edilmek; savunmasını hazırlamak için gerekli zaman ve kolaylıklara sahip olmak; kendisini bizzat savunmak veya seçeceği bir müdafiin yardımından yararlanmak; avukat tutmak için gerekli maddi olanaklardan yoksun ise ve adaletin yerine gelmesi için gerekli görüldüğünde, resen atanacak bir avukatın yardımından yararlanmak.

• İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi (İHEB): 1948 tarihli İHEB'in 10. maddesi, herkesin hak ve yükümlülüklerinin belirlenmesinde ve kendisine herhangi bir suç yükletilmesinde bağımsız ve yansız bir mahkeme tarafından tam bir eşitlikle, hakça ve kamuya açık olarak yargılanmaya hakkı olduğunu belirtir.

• Birleşmiş Milletler Medeni ve Siyasi Haklar Uluslararası Sözleşmesi (MSHS): 1966 tarihli MSHS'nin 14. maddesi de adil yargılanma hakkı ve savunma hakkının temel unsurlarını içermektedir.

• Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi (ACHR): 1969 tarihli ACHR'nin 8. maddesi, ceza yargılamasında savunma hakkına ilişkin benzer güvenceler sunmaktadır.

Uluslararası hukukun ulusal hukuka entegrasyonu, savunma hakkı için katmanlı bir koruma sistemi oluşturmaktadır. Uluslararası sözleşmeler, ulusal mevzuatı etkileyerek ve yargısal yorumlamalara rehberlik ederek, bireylerin haklarının daha kapsamlı bir şekilde korunmasını sağlamaktadır. Bu etkileşim, ulusal yargı organlarının uluslararası insan hakları standartlarını göz önünde bulundurmasını zorunlu kılmakta, böylece savunma hakkının sadece kağıt üzerinde kalmayıp, pratikte de etkin bir şekilde uygulanmasına katkıda bulunmaktadır. Bu durum, küreselleşen dünyada insan hakları hukukunun sınırları aşan niteliğini ve devletlerin bu alandaki sorumluluklarının evrenselliğini pekiştirmektedir.

4. Savunma Hakkının Temel Bileşenleri

Savunma hakkı, bir dizi alt haktan oluşan karmaşık bir bütündür. Bu bileşenler, adil bir yargılama sürecinin her aşamasında sanığın haklarının korunmasını ve etkin bir savunma yapabilmesini sağlamak üzere tasarlanmıştır.

4.1. Suçlamadan Haberdar Edilme Hakkı

Bir suç isnadı altında bulunan her bireyin, kendisine yöneltilen suçlamanın niteliği ve sebebinden en kısa sürede, anladığı bir dilde ve ayrıntılı olarak haberdar edilmesi temel bir haktır. Bu, sanığın hangi fiili nerede ve ne zaman işlediği (yüklenen suçu oluşturan olay/olaylar) isnadın sebebini oluşturur. Suçlamadan yeterince haberdar edilmeme, savunma hakkının ihlali anlamına gelir ve adil bir yargılamanın ön koşuludur.

4.2. Savunmayı Hazırlamak İçin Gerekli Zaman ve Kolaylıklara Sahip Olma Hakkı

Sanığın, savunmasını hazırlamak için yeterli zaman ve kolaylıklara sahip olması adil yargılanma hakkının kritik bir unsurudur. Bu hak, sanığın veya müdafiinin, dosyadaki tüm delillere erişimini, yeni deliller toplamasını ve savunma stratejisini etkili bir şekilde oluşturmasını kapsar. Yeterli zaman ve imkan tanınmadan verilen mahkumiyet kararları, Anayasa Mahkemesi ve Yargıtay tarafından adil yargılanma hakkının ihlali olarak değerlendirilmektedir.

4.3. Avukat Yardımından Yararlanma Hakkı

Avukat yardımından yararlanma hakkı, savunma hakkının en önemli güvencelerinden biridir. Şüpheli veya sanık, kendi seçeceği bir müdafiin yardımından yararlanabileceği gibi, avukat tutmak için gerekli maddi olanaklardan yoksun ise ve adaletin yerine gelmesi için gerekli görüldüğünde, resen atanacak bir avukatın yardımından da faydalanabilir.

Müdafi, şüpheli veya sanığın ceza muhakemesinde savunmasını yapan avukattır. Müdafiin görevi, iddia makamında yer alan savcı ve şikayetçilere karşı şüpheli veya sanığı savunmaktır. Bu bağlamda, müdafi, savcı ile eşit hak ve yetkilere sahiptir; bu durum "silahların eşitliği" ilkesi olarak bilinir ve adil yargılanma hakkının sağlanmasında kritik bir role sahiptir. Müdafiin sanıkla vekâletname aranmaksızın her zaman ve konuşulanları başkalarının duyamayacağı bir ortamda görüşme hakkı vardır; yazışmaları denetime tabi tutulamaz. Bu gizlilik, etkin bir savunma için vazgeçilmezdir.

Adli yardım sistemi, avukatlık ücretlerini ve diğer yargılama giderlerini karşılama olanağı bulunmayan kişilere hukuki hizmetlerin sağlanmasını amaçlar. Bu, mali durumu ne olursa olsun her bireyin mahkemeye etkin erişimini güvence altına alır. Ceza avukatları, hukuki bilgi ve deneyimleriyle karmaşık süreçleri anlamak, savunma stratejileri oluşturmak, kanıtları toplamak ve yargılama sürecini yönetmek konusunda uzmanlaşmışlardır. Müvekkillerine hukuki danışmanlık sağlayarak savunma sürecine hazırlanmalarına yardımcı olurlar ve mahkemelerde müvekkillerini temsil ederek haklarını korurlar. Avukatların mesleki etik kuralları, müvekkil bilgilerinin gizliliğini, bağımsız hareket etmeyi, çıkar çatışmasından kaçınmayı ve müvekkile karşı dürüst olmayı gerektirir.

4.4. Duruşmada Hazır Bulunma ve Sorgulama Hakkı

Sanığın duruşmada hazır bulunma hakkı, adil yargılanma hakkının en önemli unsurlarından biridir. Bu hak, kişinin kendisi hakkında açılan davaya bizzat katılabilmesini ifade eder. Sanığın duruşmada hazır bulunması, hem savunma hakkının etkin bir şekilde kullanılmasını sağlar hem de "silahların eşitliği" ve "çelişmeli yargılama" ilkelerine işlerlik kazandırır. Yargıtay ve Anayasa Mahkemesi kararlarında da vurgulandığı üzere, iddiaya karşı savunma imkanı tanınmadığı sürece adil bir muhakeme yapılması mümkün değildir.

Duruşmada sanığın sorgusunun yapılmasının temel amacı, sanığın kendisini savunmasını sağlamaktır. Sanığın savunması alınmaksızın yapılan yargılama, adil yargılanma hakkının ihlaline yol açar. CMK'nın 193/1. maddesi, kanunun ayrık tuttuğu haller dışında, hazır bulunmayan sanık hakkında duruşma yapılamayacağını öngörür. Bu hüküm, "yüzyüzelik" ve "doğrudan doğruyalık" ilkeleri açısından da önemlidir; hakimin sanıkla yüz yüze temas kurarak kanaat oluşturmasına katkı sağlar. Ancak, toplanan delillere göre sanık hakkında mahkumiyet dışında bir karar verilmesi gerektiği kanısına varılırsa veya suç sadece adli para cezasını veya müsadereyi gerektiriyorsa, sanık gelmese bile duruşma yapılabilir. Sanığın duruşmadan bağışık tutulması, ancak sorgusunun yapılmış olması durumunda söz konusu olabilir.

4.5. Delillere İtiraz ve Delil Sunma Hakkı

Savunma hakkı kapsamında sanık, kendisine karşı sunulan delilleri bilme, bu bilgilere erişme, bu delillere itiraz etme ve kendi lehine kanıtlar sunma hakkına sahiptir. Ceza yargılamasında delillerin hukuka uygun bir şekilde elde edilmesi esastır. CMK'nın 217/2. maddesi, "yüklenen suç, hukuka uygun bir şekilde elde edilmiş her türlü delille ispat edilebilir" diyerek delillerin hukuka uygun olma zorunluluğunu vurgulamıştır. "Zehirli ağacın meyvesi de zehirlidir" ilkesi gereği, hukuka aykırı olarak elde edilen deliller yargılama sürecinde geçersiz sayılır ve karar verme sürecinde dikkate alınmaz.

Avukatlar, savunmanın temel unsurlarından biri olan delil toplama ve sunma sürecinde önemli bir rol oynarlar. Kanıtları analiz ederek, müvekkilin lehine olan delilleri tespit eder ve bunları yargıya sunarlar. Delillerin hukuka aykırı olup olmadığına yargı organları karar verir. Delil yasağının ihlal edilmesi, yargılamanın adil bir şekilde yürütülmediği anlamına gelir ve davanın yeniden görülmesine veya dava sonucunun bozulmasına neden olabilir.

4.6. Susma Hakkı ve Kendi Aleyhine Delil Vermeye Zorlanmama

Susma hakkı, isnat altında bulunan kimsenin beyanda bulunmaya ve kendisi aleyhinde delil vermeye zorlanamamasını ifade eder. Bu hak, şüpheli/sanığın iradesi ile ceza muhakemesinin maddi gerçeği bulma amacı arasında bir sınır oluşturur. Susma hakkı, sessizliğin şüpheli/sanık aleyhine kullanılamaması ve şüpheli/sanığın kendisini suçlayacak nitelikte delil vermeye zorlanamaması olmak üzere iki unsurdan oluşmaktadır. Sanık, kendisine isnat edilen fiille ilgili olarak susarak da savunmasını gerçekleştirebilir ve bu durum onun aleyhine değerlendirilemez.

Susma hakkının kapsamı ve sınırları, özellikle beden muayenesi, vücuttan örnek alınması ve fizik kimliğin tespiti gibi koruma tedbirlerinin uygulanması sırasında tartışmalı noktalar barındırır. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), kan, nefes, idrar, DNA örnekleri ve vücut dokuları gibi sanığın iradesinden bağımsız olarak var olan delillerin elde edilmesini, kişinin kendi kendini suçlamaya zorlanması yasağının ihlali olarak görmemektedir. Ancak, bu tür zorlamanın işkence yasağını düzenleyen AİHS'nin 3. maddesine göre minimum acı eşiğini aşmaması gerektiğini vurgulamaktadır. AİHM, beden muayenesi ve vücuttan örnek alınmasını özel hayata saygı hakkı kapsamında değerlendirir ve bu tedbirin kanunda öngörülmesi ve orantılı uygulanması halinde hak ihlali oluşturmayacağını belirtir.

4.7. Tercüman Yardımından Yararlanma Hakkı

Duruşmada kullanılan dili anlamayan veya konuşamayan bir sanığın, bir tercümanın yardımından para ödemeksizin yararlanma hakkı vardır. Bu hak, sanığın kendini tam olarak ifade edebilmesi ve savunma hakkını etkin bir şekilde kullanabilmesi için esastır. Dil engeli nedeniyle savunma hakkının kısıtlanması, yargılamanın temel ilkelerine ve insan haklarına aykırı kabul edilir.

4.8. Kanun Yollarına Başvurma Hakkı

Sanık ve müdafii, aleyhlerine verilen kararlara karşı kanun yollarına (istinaf, temyiz, karar düzeltme) başvurma hakkına sahiptir. Avukat, müdafiliğini veya vekilliğini üstlendiği kişilerin açık arzusuna aykırı olmamak koşuluyla kanun yollarına başvurabilir. Bu hak, yargılamanın adil bir şekilde sonuçlanması ve olası hataların düzeltilmesi için önemli bir güvencedir.

5. Savunma Hakkının Sınırları ve Kısıtlanması

Savunma hakkı, temel bir insan hakkı olmakla birlikte, mutlak ve sınırsız değildir. Adil bir yargılama sürecinin sağlanması, kamu düzeninin korunması ve başkalarının haklarının güvence altına alınması gibi çeşitli nedenlerle belirli sınırlamalara tabi tutulabilir.

5.1. Yasal Sınırlamalar ve Adil Yargılama Dengesi

Savunma hakkı, yasalara uygun olarak kullanılmalıdır. Yasalar, savunma hakkının belirli koşullar ve prosedürlere tabi olabileceğini düzenleyebilir; örneğin, delil sunma süreleri veya belirli hukuki süreçlere uyulması gibi sınırlamalar olabilir. Ceza yargılamasının amacı maddi gerçeğe ulaşmak olsa da, bu amaca "her ne pahasına olursa olsun" ulaşılmamalıdır; hukuka uygunluk kurallarına riayet edilmesi zorunludur. Bu denge, adil yargılama ilkelerinin temelini oluşturur.

5.2. Ek Savunma Hakkı Verilmesini Gerektiren Haller (CMK m.226)

Ceza Muhakemesi Kanunu'nun 226. maddesi, sanığın savunma hakkının korunması amacıyla ek savunma hakkı verilmesini gerektiren halleri düzenlemektedir. Bu haller, yargılama sürecinde sanığın aleyhine olabilecek önemli değişiklikler meydana geldiğinde, sanığa yeni duruma karşı savunma yapma imkanı tanınmasını sağlar.

• Yeni Delillerin Ortaya Çıkması: Kovuşturma evresinde sanığın aleyhine kullanılabilecek yeni delillerin ortaya çıkması durumunda, mahkemeler savunma tarafına bu delilleri bildirmeli ve sanığın bunlara karşı savunma yapabilmesi için gerekli imkanları sağlamalıdır.

• Suçun Hukuki Niteliğinde Değişiklik: İddianamede belirtilen fiilin hukuki niteliğinin kovuşturma evresinde değişmesi durumunda, sanığa ek savunma hakkı tanınması zorunludur. Örneğin, iddianamede hırsızlık olarak nitelendirilen bir fiilin yağma olarak değerlendirilmeye başlanması durumunda, sanığın bu yeni nitelendirmeye karşı savunma yapabilmesi için ek savunma hakkı tanınması şarttır. Yargıtay, suç vasfının değişmesi durumunda sanığa ek savunma tanınmamasını bozma nedeni olarak kabul etmektedir. Bu kural, sanığın durumunu ağırlaştıracak değişiklikler için geçerli olduğu gibi, sanığın lehine değişen durumlarda da ek savunma hakkı tanınmasını gerektirir.

• Cezanın Artırılmasını veya Cezaya Ek Olarak Güvenlik Tedbirlerinin Uygulanmasını Gerektiren Haller: İddianamede gösterilmemiş olup, cezanın artırılmasını veya cezaya ek olarak güvenlik tedbirlerinin uygulanmasını gerektireceği ilk defa kovuşturma evresinde anlaşılan her hal, CMK m.226/2 kapsamında sanığa ek savunma hakkı verilmesini gerektirmektedir. Yargıtay kararları, suçun nitelikli halinin, zincirleme suç hükümlerinin veya tekerrür hükümlerinin uygulanması gibi cezanın artırılmasını gerektiren durumlarda ek savunma hakkı verilmemesini bozma nedeni saymaktadır. Benzer şekilde, kaçak eşyanın müsaderesi gibi güvenlik tedbirlerinin uygulanması durumunda da ek savunma hakkı tanınması zorunludur.

• Zincirleme Suç Hükümlerinin Uygulanması: Yargıtay, zincirleme suç hükümlerinin uygulanacağı durumlarda, sanığa ek savunma verilmeden karar alınmasının savunma hakkını ihlal edeceğine hükmetmiştir. Zincirleme suçta birden fazla suç mevcut olduğundan, her bir suç için ayrı savunma yapılması gereklidir.

• Haksız Tahrik Uygulanmaması Halinde: Yargıtay, haksız tahrik uygulamasının değişmesi durumunda sanığa yeniden savunma yapma hakkı verilmemesini bozma sebebi olarak değerlendirmiştir.

• Savunma Süresinin Yetersizliği veya Delillerin Eksik Sunulması: Sanığın savunma hazırlığı yapabilmesi için gerekli sürenin tanınmaması veya delillerin eksik sunulması da ek savunma hakkının verilmesini gerektiren haller arasında sayılabilir.

5.3. Savunma Hakkının Kısıtlanması Sayılan Durumlar

Savunma hakkının kısıtlanması, yargılamanın adil niteliğini doğrudan etkileyen ve hukuki sonuçları ağır olan bir durumdur. Yargıtay ve Anayasa Mahkemesi içtihatlarıyla belirlenen başlıca kısıtlama halleri şunlardır:

• Suçlamadan Haberdar Edilmemesi: Sanığın, isnadın sebebinden ve niteliğinden haberdar edilmemesi, savunma hakkının kısıtlanmasıdır.

• Savunmayı Hazırlamak İçin Gerekli Zaman ve Kolaylıklara Sahip Olma Hakkının İhlali: Sanığa veya müdafiine yeterli savunma hazırlığı için süre ve imkan tanınmaması, adil yargılanma hakkının ihlalidir. Bu durum, müdafinin makul bir gerekçe içeren mazeretinin herhangi bir gerekçe gösterilmeden reddedilmesiyle de meydana gelebilir.

• Sanığa veya Müdafiye Yapılan Tebligat İle İlgili Kurallara Uyulmaması (CMK m.176, 190/2): Duruşma tebligatlarının usulüne uygun yapılmaması veya sanığın duruşma günlerinden haberdar edilmemesi, savunma hakkının kısıtlanmasına yol açar.

• Sanığın Duruşmalardan Vareste Tutulması (CMK m.196) veya Yokluğunda Karar Verilmesi: Sanığın duruşmalardan bağışık tutulmamış olmasına rağmen yokluğunda karar verilmesi, savunma hakkının kısıtlanmasıdır. Sanığın sorgusu yapılmadan mahkumiyet hükmü kurulamaz; bu kuralın istisnai halleri bulunmamaktadır. Sanığın duruşmada bulunma hakkı esas olup, sanığın yokluğunda duruşma yapılamayacaktır. Anayasa Mahkemesi de, yargılamanın hiçbir aşamasında mahkeme huzurunda bizzat savunma yapmadan mahkumiyet kararı verilmesini savunma hakkının ihlali olarak değerlendirmiştir.

• Soru Sorma Hakkının İhlali (CMK m.181, 201): Sanığın veya müdafiinin tanıklara veya diğer taraflara soru sorma hakkının kısıtlanması, çelişmeli yargılama ilkesini zedeler ve savunma hakkının ihlali anlamına gelir.

• Müdafiin Sanık İle İletişiminin Engellenmesi veya Denetlenmesi: Müdafiin sanık ile iletişiminin engellenmesi, denetlenmesi, kayda alınması veya yazışmalarının denetlenmesi gibi her türlü davranış savunma hakkının kullanılmasını ihlal eder.

• Ek Savunma Hakkı Tanınmaması: Suç vasfının değişmesi, cezanın artırılması veya cezaya ek olarak güvenlik tedbiri uygulanmasını gerektiren hallerde sanığa ek savunma hakkı tanınmadan mahkumiyet kararı verilmesi, savunma hakkının kısıtlanmasıdır.

• Tercüman Yardımından Yararlanma Hakkının İhlali: Sanığın kendini ifade edebilmesi ve savunma hakkını tam anlamıyla kullanabilmesi için, anadilinde veya anlayabileceği bir dilde sorgulanması ve savunma yapması esastır. Bu hakkın sağlanmaması savunma hakkını kısıtlar.

• Disiplin Soruşturmalarında Savunma Hakkının Kısıtlanması: İdari makamlar önünde de savunma hakkı önemlidir. Danıştay, yasal zorunluluğa rağmen ilgiliye savunma hakkı tanınmadan verilen disiplin cezalarını hukuka aykırı bulmaktadır. Eğer disiplin soruşturmasında savunma hakkı yeterince sağlanmazsa, verilen disiplin cezası işlemine karşı iptal davası açılabilir.

6. Savunma Hakkı İhlalinin Hukuki Sonuçları ve Başvuru Yolları

Savunma hakkının ihlali, ceza yargılaması sürecinde ciddi hukuki sonuçlar doğurur ve adaletin tecellisini engeller. Bu tür ihlallerin giderilmesi için ulusal ve uluslararası düzeyde çeşitli başvuru yolları mevcuttur.

6.1. Hukuki Sonuçlar

Savunma hakkının kısıtlanması, Türk hukukunda ağır bir usul hatası olarak kabul edilmekte ve yargılamanın sonucunu doğrudan etkilemektedir.

• Mutlak Bozma Nedeni: 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu'nun (CMK) 289/1-h maddesi gereğince, savunma hakkının kısıtlanması mutlak bozma nedeni sayılmaktadır. Bu, savunma hakkının ihlal edildiği durumlarda verilen kararların hukuka aykırı olacağı ve temyiz incelemesinde kendiliğinden bozulacağı anlamına gelir. Bu tür bir ihlal, kararın esasına etki edip etmediğine bakılmaksızın, yargılamanın adil niteliğini zedelediği için tek başına bozma sebebidir.

• Hukuka Aykırı Delillerin Geçersizliği: Bir delilin hukuka aykırı bir şekilde elde edilmesi, o delilin yargılama sürecinde geçersiz sayılmasına neden olur. Yani, bu tür deliller karar verme sürecinde dikkate alınmaz. "Zehirli ağacın meyvesi de zehirlidir" ilkesi, hukuka aykırı yollarla elde edilen delillerin hükme esas alınamayacağını vurgular.

• Yargılamanın Yenilenmesi: Eğer hukuka aykırı delillerin kullanıldığı tespit edilirse ve bu durum, mahkemenin verdiği kararı etkilemişse; yargılama süreci yeniden başlatılabilir. Anayasa Mahkemesi de, savunma hakkının ihlali ile ilgili kararlarında, ihlallerin sonuçlarının ortadan kaldırılması için yeniden yargılama yapılmasına hükmetmiştir.

• Masumiyet Karinesinin İhlali: Savunma hakkı tanınmadan kişilerin cezalandırılması, Anayasa'nın 38. maddesinde güvence altına alınan masumiyet karinesine de uygun değildir.

• Toplumun Adalet Sistemine Güveninin Zarar Görmesi: Delil yasağının ihlal edilmesi veya savunma hakkının kısıtlanması, yargı sürecinin tümüne gölge düşürebilir ve toplumun adalet sistemine olan güvenini zedeler.

• Yargılama Sürecinin Uzaması: Hukuka aykırı delillerin yargılamada kullanılmasının tespit edilmesi durumunda, davanın yeniden görülmesi gerekebilir. Bu, yargılama sürecinin uzamasına ve yargı sisteminin iş yükünün artmasına neden olabilir.

6.2. Başvuru Yolları

Savunma hakkı ihlali durumunda bireylerin başvurabileceği ulusal ve uluslararası düzeyde çeşitli hukuki yollar bulunmaktadır. Bu yollar, ihlallerin giderilmesi ve adaletin sağlanması için önemli güvenceler sunar.

6.2.1. Anayasa Mahkemesi Bireysel Başvuru

Türkiye'de savunma hakkının ihlal edildiği iddia edilen durumlarda, iç hukuk yollarının tüketilmesinin ardından Anayasa Mahkemesi'ne bireysel başvuruda bulunulabilir. Anayasa Mahkemesi, temel hak ve özgürlüklerin ihlali iddialarını incelemekle görevlidir. Mahkeme, yeterli savunma hazırlığı için zaman ve imkan sağlanmaması, müdafi yardımından yararlanma hakkının ihlali ve sanığın savunması alınmadan hakkında mahkumiyet kararı verilmesi gibi konularda emsal kararlar vermiştir. Anayasa Mahkemesi'nin ihlal kararı vermesi durumunda, ihlalin sonuçlarını ortadan kaldıracak şekilde yargılamanın yenilenmesi gerekmektedir.

6.2.2. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) Bireysel Başvuru

Anayasa Mahkemesi de dahil olmak üzere tüm iç hukuk yollarının tüketilmesinin ardından, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS) kapsamında güvence altına alınan hakların ihlal edildiği iddiasıyla AİHM'e bireysel başvuruda bulunulabilir. AİHM, başvurunun kabul edilebilir olup olmadığını inceler ve Sözleşme'de öngörülen bazı koşulları karşılaması halinde başvuruyu esastan değerlendirir.

AİHM, savunma hakkının adil yargılanma hakkının bir unsuru olarak ihlal edildiği durumlarda, ihlalin sonuçlarını ortadan kaldıracak şekilde yargılamanın yenilenmesi gerektiğine hükmedebilir. AİHM ihlal kararı, kendiliğinden hükmün infazını durdurmaz; ancak ilgili kişi, yargılamanın yenilenmesi talebiyle birlikte hükmün infazının durdurulmasını da talep edebilir ve bu durumda infazın durdurulma ihtimali oldukça yüksektir.

AİHM başvurularının reddedilme nedenleri arasında, başvurucunun mağduriyetinin önemli olmaması, başvurunun Sözleşme veya Protokollerle bağdaşmaması, açıkça temelden yoksun olması, siyasi propaganda amacıyla yapılması, hakaret içerikli sözler kullanılması, yanlış veya yanıltıcı bilgi verilmesi veya dostane çözüm görüşmelerinin içeriğinin alenileştirilmesi gibi durumlar yer almaktadır. AİHM'in kabul edilemezlik kararları kesin niteliktedir ve bu kararlara karşı herhangi bir başvuru yolu bulunmamaktadır.

Hukuk yollarının katmanlı yapısı, yani ulusal ve uluslararası mekanizmaların bir arada bulunması, etkin hukuk yolu ilkesinin bir gereğidir. Bu yapı, bireylerin hak ihlallerine karşı birden fazla düzeyde koruma sağlamasını amaçlar. İç hukuk yollarının tüketilmesinin, uluslararası başvuru öncesi bir ön koşul olması, hukuk sistemlerinin sübvansidiyerlik prensibine uygun olarak kendi içlerinde sorunları çözme sorumluluğunu vurgular. Bu durum, sadece bireysel hakların korunmasını değil, aynı zamanda ulusal hukuk sistemlerinin uluslararası standartlara uyumunu ve gelişimini de teşvik etmektedir.

7. Ceza Yargılamasında Müdafiin Rolü ve Savunma Stratejileri

Ceza yargılamasında müdafi, adil bir yargılamanın sağlanması ve savunma hakkının etkin bir şekilde kullanılması için vazgeçilmez bir aktördür. Müdafiin rolü, sadece sanığın haklarını korumakla kalmaz, aynı zamanda adalet sisteminin işleyişine de önemli katkılar sağlar.

7.1. Müdafiin Önemi ve "Silahların Eşitliği" İlkesi

Savunma avukatı, yani müdafi, şüpheli veya sanığı iddia makamında yer alan savcılara ve şikayetçilere karşı mahkemede savunur. Hukuk sistemimizde iddia makamının iddiaları ile savunma makamının savunmaları mahkeme önüne getirilmekte ve mahkeme heyeti veya hâkimi bu iddia ve savunmalar neticesinde kendi vicdani kanaatini belirlemektedir. İddia makamının en önemli süjesi savcı iken, savunma makamının en önemli süjesi müdafidir.

Müdafi olarak görev yapan avukat, bu anlamda savcı ile eşit hak ve yetkilerle donatılmıştır; bu durum "silahların eşitliği" ilkesi olarak bilinir. Uygulamada her zaman bu şekilde algılanmasa da, müdafiin konumu savcı ile eşdeğerdir. Bu bağlamda, savcının iddialarına ve onun iddialarını içeren iddianameye karşı en iyi savunma, müdafi denilen savunma avukatı tarafından yapılmaktadır. Ceza muhakemesinde savunma avukatının ne kadar iyi olduğu, sürecin adil yargılanma hakkına uygun yürütülmesini o derece iyi sağlamaktadır. Müdafiin varlığı, sanığın duruşmada hazır bulunmasıyla birlikte savunma hakkının etkin bir şekilde kullanılmasını sağlar ve çelişmeli yargılama ilkesine işlerlik kazandırır.

Müdafiin hukuki bilgi ve deneyimi, karmaşık hukuki süreçleri, yasaları ve mahkeme prosedürlerini anlamak açısından hayati öneme sahiptir. Avukatlar, savunma stratejileri oluşturmak, kanıtları toplamak ve yargılama sürecini yönetmek konusunda uzmanlaşmışlardır. Müvekkillerine hukuki danışmanlık sağlayarak, savunma sürecine hazırlık yapmalarına yardımcı olurlar.

Maddi durumu avukat tutmaya elverişli olmayan kişilere adli yardım sağlanması, müdafi seçme hakkının etkin bir şekilde kullanılabilmesi için kritik bir mekanizmadır. Bu sistem, yargılamaya eşit erişimi temin eder ve bireylerin mali durumları gözetilmeksizin haklarını savunabilmelerini sağlar.

7.2. Savunma Avukatının Etik Yükümlülükleri

Ceza avukatları, mesleki faaliyetlerini yürütürken bir dizi etik yükümlülüğe tabidir. Bu yükümlülükler, mesleğin itibarı, kamu güveni ve adaletin doğru tecellisi için esastır.

• Mesleki Sır ve Gizlilik Yükümlülüğü: Avukatlar, müvekkillerinden edindikleri bilgileri gizli tutmak zorundadır. Bu yükümlülük, müvekkillerin avukatlarıyla açıkça bilgi paylaşabilmesini garanti ederek etkin hukuki temsilin sağlanmasına olanak tanır. Bilgiler, yalnızca yasal olarak gerekli olduğunda ve gerekli ölçüde kullanılmalıdır.

• Bağımsızlık: Avukatlar, hukuki kurallara ve vicdanlarına uygun olarak, herhangi bir dış baskıdan bağımsız hareket etmelidir.

• Çıkar Çatışmasından Kaçınma: Avukatlar, çıkar çatışması oluşturabilecek durumlardan kaçınmalı ve bu tür durumlarda müvekkilini uygun şekilde bilgilendirmelidir.

• Müvekkile Karşı Dürüstlük: Avukatlar, müvekkillerine her zaman gerçekçi ve dürüst tavsiyelerde bulunmalı, olası sonuçlar ve riskler konusunda açık olmalıdır.

• Yalan Beyandan Kaçınma: Müdafiin, haklarını savunduğu sanık/şüpheli hakkında bildiği tüm hususları beyan etmek zorunda olmasa da yalan beyandan kaçınması gerekmekte olup, mesleki çalışmasını kamu inancı ve mesleğe güveni sağlayacak biçimde işini tam bir sadakatle yürütmesi gerekmektedir.

7.3. Savunma Stratejileri

Ceza avukatları, müvekkillerinin haklarını korumak ve adil bir yargılama sağlamak amacıyla çeşitli savunma stratejileri geliştirir ve uygular. Bu stratejiler, usule ilişkin hataların tespiti ve esasa ilişkin suçsuzluğun kanıtlanması yöntemleri olarak iki ana kategoriye ayrılabilir.

7.3.1. Usule İlişkin Savunma Stratejileri

Usule ilişkin savunma stratejileri, yargılama sürecinde yapılan hukuki ve procedural hatalara odaklanır.

• Usul Hatalarının Tespiti: Avukat, soruşturma ve kovuşturma süreçlerinde yapılan usul hatalarını tespit edebilir. Bu hatalar, delillerin hukuka aykırı olarak toplanması (örneğin, arama izni olmadan yapılan bir arama) veya sanığın haklarının ihlal edilmesi (örneğin, avukat hakkının ihlali) gibi durumları içerebilir. Hukuka aykırı elde edilen delillerin yargılamada kullanılamayacağı ilkesi, bu stratejinin temelini oluşturur.

• Anayasaya Aykırılık İddiası: Avukat, müvekkilin anayasal haklarının ihlal edildiğini iddia ederek delillerin davanın dışında bırakılmasını talep edebilir. Bu kapsamda ifade özgürlüğü veya adil yargılanma hakkı gibi haklar değerlendirilebilir.

• Zaman Aşımı Savunması: Birçok suç türü için belirli bir zaman dilimi içinde dava açılması gerekmektedir. Avukat, suçlamaların zaman aşımı süresinin dolduğunu ileri sürerek davanın reddini talep edebilir.

• Hatalı Tanımlama: Özellikle görgü tanığı ifadelerine dayanan suçlamalarda, avukat, müvekkilin yanlış tanımlandığını iddia ederek bu ifadelerin güvenilmezliğini ortaya koyabilir. Yanlış tanıma, genellikle polis teşhislerinde ve tanık teşhislerinde meydana gelen bir sorundur.

7.3.2. Esasa İlişkin Savunma Stratejileri

Esasa ilişkin savunma stratejileri, doğrudan suçun işlenip işlenmediği veya sanığın suçu işleyip işlemediği gibi maddi gerçekliğe odaklanır.

• Fiziksel ve Dijital Delillerin Sunumu: Müvekkilin masumiyetini kanıtlamak için tanık beyanları, video kayıtları, DNA testleri ve güvenlik kamerası görüntüleri gibi fiziksel ve dijital deliller aktif olarak kullanılır.

• Olay Yerinden Uzaklık ve Alibi Savunması: Sanığın suçun işlendiği sırada farklı bir yerde olduğunu gösteren alibi savunması, fiziksel deliller ve teknolojik takip (örneğin, GPS verileri, cep telefonu kayıtları) ile desteklenerek müvekkilin olay yerinden uzak olduğunu kanıtlamayı amaçlar.

• İleri Teknoloji Kullanımı: Suçun teknolojik cihazlar veya internet üzerinden işlendiği iddia edilen durumlarda, teknoloji ve veri kullanımı konusunda uzman tanıkların yardımıyla savunma güçlendirilir.

• Ceza İndirimi Talebi: Avukat, müvekkilin geçmişteki iyi hali, suçu işlediği sıradaki zorlu koşullar veya pişmanlık göstermesi gibi lehe olabilecek faktörleri sunarak daha hafif bir ceza talep edebilir.

• Psikolojik Savunma ve Zihinsel Kapasite Eksikliği: Sanığın suç anındaki akıl sağlığı veya kapasitesinin yetersiz olduğunu göstermek için psikiyatrik değerlendirmeler ve uzman tanık ifadeleri kullanılır. Bu, sanığın suçu işleme kapasitesini etkileyebilecek ciddi zihinsel sağlık sorunları olduğunu kanıtlamayı amaçlar.

• Etkilenme Durumu: Savunma, sanığın suçu başka bir kişinin etkisi veya baskısı altında işlediğini iddia edebilir.

• Haksız Tahrik ve Provokasyon: Sanığın normalde işlemeyeceği bir suçu ağır bir tahrik nedeniyle işlediği ileri sürülür.

• Kazara Gerçekleşen Suçlar: Özellikle ihmal yoluyla işlenen suçlarda, avukat müvekkilin kasıtlı hareket etmediğini ve olayın kaza sonucu meydana geldiğini kanıtlar.

• Ahlaki veya Etik İkilem: Savunma, müvekkilin suçu ahlaki veya etik bir zorunluluktan dolayı işlediğini iddia edebilir.

7.3.3. Meşru Müdafaa (Self-Defense)

Meşru müdafaa savunması, sanığın eyleminin zorunlu olduğu ve makul sınırlar içerisinde kaldığı durumlarda uygulanır. Avukat, müvekkilin kendini veya başkalarını korumak amacıyla hareket ettiğini kanıtlamak için delil sunabilir. Öz savunma, özellikle fiziksel saldırıya uğranıldığı durumlarda geçerli bir savunma olabilir.

8. Sonuç ve Değerlendirme

Savunma hakkı, ceza yargılamasının temelini oluşturan ve adil yargılanma hakkının ayrılmaz bir parçası olan evrensel bir insan hakkıdır. Bu hak, bireyin kendisine yöneltilen suçlamalar karşısında kendisini koruyabilmesini, iddia makamıyla eşit koşullarda mücadele edebilmesini ve hukuka uygun bir süreçle maddi gerçeğe ulaşılmasını güvence altına alır. Tarihsel süreç içerisinde ilkel savunma içgüdüsünden modern müdafi kurumuna evrilen bu hak, hukuk sistemlerinin gelişiminde katalizör bir rol oynamış, adaletin kişisel intikamdan yasalara dayalı objektif bir sürece dönüşmesini sağlamıştır.

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ve Ceza Muhakemesi Kanunu başta olmak üzere ulusal mevzuat, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi gibi uluslararası belgelerle birlikte, savunma hakkına kapsamlı bir koruma sağlamaktadır. Bu koruma; suçlamadan haberdar edilme, savunma için gerekli zaman ve kolaylıklara sahip olma, avukat yardımından yararlanma, duruşmada hazır bulunma ve sorgulama, delillere itiraz ve delil sunma, susma ve kendi aleyhine delil vermeye zorlanmama, tercüman yardımından faydalanma ve kanun yollarına başvurma gibi temel bileşenler aracılığıyla somutlaşmaktadır.

Ancak, savunma hakkı mutlak olmayıp, adil yargılamanın sağlanması, kamu düzeninin korunması ve başkalarının haklarının güvence altına alınması gibi meşru amaçlarla sınırlamalara tabi olabilir. Bu sınırlamaların hukuka uygun olması ve hakkın özüne dokunmaması esastır. Özellikle suçun hukuki niteliğinin değişmesi, yeni delillerin ortaya çıkması veya cezanın artırılmasını gerektiren hallerde tanınması gereken "ek savunma hakkı", adil yargılamanın vazgeçilmez bir güvencesidir.

Savunma hakkının ihlali, yargılamanın adil niteliğini zedeler ve hukuki sonuçları ağırdır. Türk hukukunda bu tür bir ihlal, CMK m.289/1-h uyarınca mutlak bozma nedeni olarak kabul edilmekte ve yargılamanın yenilenmesini gerektirebilmektedir. Hukuka aykırı elde edilen delillerin kullanılamaması ilkesi ("zehirli ağacın meyvesi de zehirlidir"), adalet sisteminin meşruiyetini korumak adına hayati öneme sahiptir. İhlal durumunda, iç hukuk yollarının tüketilmesinin ardından Anayasa Mahkemesi'ne ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'ne bireysel başvuru imkanları bulunmaktadır. Bu katmanlı hukuk yolları, bireylerin hak arama özgürlüğünü pekiştirmekte ve ulusal hukuk sistemlerinin uluslararası standartlara uyumunu teşvik etmektedir.

Müdafiin ceza yargılamasındaki rolü, "silahların eşitliği" ilkesinin hayata geçirilmesi ve etkin bir savunmanın sağlanması açısından merkezi bir öneme sahiptir. Avukatlar, mesleki bilgi ve etik yükümlülükleriyle, usule ve esasa ilişkin çeşitli savunma stratejileri geliştirerek müvekkillerinin haklarını en iyi şekilde temsil ederler.

Sonuç olarak, savunma hakkı, sadece bireysel bir hak olmanın ötesinde, hukuk devleti ilkesinin, adil yargılanmanın ve toplumsal barışın temelini oluşturan bir güvencedir. Bu hakkın titizlikle korunması ve her aşamada etkin bir şekilde uygulanması, yargı sistemine olan güveni pekiştirmekte ve adaletin gerçek anlamda tecelli etmesini sağlamaktadır. Hukuk sistemlerinin sürekli gelişimi ve uluslararası insan hakları standartlarına uyum çabaları, savunma hakkının gelecekte de güvence altında olmasını temin etmek adına büyük önem taşımaktadır.