Çelişmeli Yargılama Hakkı: Adil Yargılanmanın Temel Güvencesi

Giriş

Adil yargılanma hakkı, hukuk devleti ilkesinin ve demokratik toplum düzeninin vazgeçilmez bir unsuru olarak evrensel düzeyde kabul görmüş temel bir insan hakkıdır. Bu hak, yargılamaların tarafsız, şeffaf ve hakkaniyete uygun bir şekilde yürütülmesini sağlamak üzere tasarlanmış çok sayıda ilkeyi bünyesinde barındırır. Bireylerin keyfi devlet eylemlerine karşı korunması ve özgürlüklerinin güvence altına alınması, adil yargılanma hakkının etkin bir şekilde uygulanmasına bağlıdır.

Bu geniş çerçeve içinde, çelişmeli yargılama hakkı, adil yargılanma hakkının temel ve vazgeçilmez bir bileşeni olarak öne çıkmaktadır. Bu ilke, tarafların iddialarını sunma, karşı tarafın iddialarına itiraz etme ve karar alma sürecine aktif olarak katılma imkanına sahip olduğu hakkaniyetli bir çekişmenin özünü temsil eder. Yargısal kararların tek taraflı iddialara değil, kapsamlı ve derinlemesine tartışılmış bir olgu ve hukuk anlayışına dayanmasını sağlar.

Bu rapor, çelişmeli yargılama hakkını Türk hukuku ve uluslararası içtihatlar ışığında kapsamlı, derinlemesine ve çok boyutlu bir yaklaşımla incelemeyi amaçlamaktadır. Rapor, kavramsal tanımlardan başlayarak, yasal dayanakları, yargılama evrelerindeki uygulamalarını ve ihlal hallerini detaylı bir şekilde ele alacak, böylece bu hayati hukuki güvencenin bütüncül bir analizini sunacaktır.

I. Çelişmeli Yargılama Hakkının Kavramsal ve Teorik Temelleri

A. Tanım ve Temel Unsurlar

Çelişmeli yargılama, hukuki bağlamda, bir yargılamanın veya daha geniş anlamda "kolektif hüküm verme" sürecinin yürütülme metodunu ifade eder. Bu metot, karar verme faaliyetine katılan veya katılacak olan kişiler arasında düşüncelerin ve argümanların karşılıklı olarak iletilmesiyle karakterize edilir. Bu durum, basit bir çatışmadan ziyade, bir "fikir alışverişi" veya "kolokyum" olarak tanımlanır.

Ceza muhakemesi, diğer muhakeme türleri gibi, doğası gereği diyalektiktir. Felsefede "tez-antitez-sentez" üçlemesi olarak bilinen bu diyalektik yaklaşım, hukuki süreç için temel bir çerçeve sunar. Bu bağlamda, iddia makamı kendi "tezini" (suçlamayı) ileri sürerken, savunma makamı buna karşı "antitezini" (savunma argümanlarını) ortaya koyar. Yargılama makamı ise, bu karşıt görüşlerin "sentezini" gerçekleştirerek gerçeğe ve nihayetinde hükme ulaşır. Bu diyalektik yapı, hukuki sürecin, karşıt bakış açılarının titizlikle test edildiği entelektüel ve argümantatif bir pota olarak tasarlandığını gösterir. Yargı makamının ulaştığı sentez, keyfi bir karar olmaktan ziyade, taraflarca sunulan argümanların ve delillerin tam spektrumundan oluşan, gerekçeli bir sonuçtur. Bu diyalektik süreç, nihai kararın sağlamlığını ve meşruiyetini artırarak, yargı sistemine olan kamu güvenini, sadece bir otorite dayatması olmaktan öte, gerçeği keşfetme ve adaleti sağlama mekanizması olarak pekiştirir.

Çelişmeli yargılama, esasen kolektif hüküm vermenin bir yöntemidir. Bu, en az iki tarafın görüşlerini ortaya koymasını ve muhakemeye katılmasını gerektirir, böylece sürecin kolektif niteliği sağlanır. Bu kolektif yapı, tüm menfaatlerin dikkate alınmasını temin eder ve hükmün daha meşru ve tüm taraflar için daha tatmin edici olmasını sağlar.

B. Tarihsel Gelişimi ve Felsefi Kökenleri

Çelişmeli yargılama ilkesi, modern bir buluş olmayıp, kökleri Roma Hukuku'na kadar uzanan derin bir tarihsel geçmişe sahiptir. Latince "audiatur et altera pars" (diğer taraf da dinlenmelidir) ve bunun emir kipi olan "audi alteram partem" (diğer tarafı da dinle) ifadeleri, bu ilkenin temel kaynağı ve savunma hakkının vazgeçilmez bir güvencesi olarak kabul edilir. Bu ilkenin binlerce yıldır ve farklı hukuk geleneklerinde varlığını sürdürmesi, adil yargılamanın ve hukuki sürecin temel bir gerekliliği olarak evrensel düzeyde kabul gördüğünü göstermektedir. Bu tarihsel süreklilik, ilkenin sadece güncel bir yasal kural olmadığını, aynı zamanda adil yargılamanın ve hukuki sürecin özüne ilişkin, zamanı aşan bir anlayışın parçası olduğunu ortaya koymaktadır.

Bu kadim ilke, dünya genelindeki modern hukuk sistemlerine entegre edilerek evrimleşmiş ve adil yargılamanın sağlanmasındaki önemini sürekli olarak korumuştur.

C. Çelişmeli Yargılama Hakkının Niteliği

Çelişmeli yargılama hakkı temel bir ilke olmakla birlikte, mutlak değildir. Kapsamı, davanın kendine özgü niteliklerine göre değişiklik gösterebilir. Örneğin, mahkemeye sunulmamış veya davanın sonucunu etkileme ihtimali olmayan bir dilekçenin taraflarla paylaşılmasını garanti etmez. Ayrıca, "seri muhakeme usulü" gibi belirli usul bağlamlarında, bilgi edinme unsuru mutlak olmayabilir, bu da ilkenin tam uygulanabilirliği konusunda endişeler doğurabilir.

Bu ilkenin mutlak olmaması, temel olmasına rağmen, yargısal verimlilik gibi diğer meşru usuli hedeflerle dengeleyici bir yaklaşıma tabi olduğunu gösterir. Önemli olan, herhangi bir sınırlamanın orantılı olması ve yargılamanın bir bütün olarak hakkaniyetini zedelememesidir. Dava sonucunu etkileme ihtimali olmayan belgelerin paylaşımının garanti edilmemesi, ilkenin pratik uygulamasını vurgular; burada tam açıklığın yükü, bilginin maddi alaka düzeyiyle dengelenir. Bu durum, ilkenin katı ve evrensel bir uygulama yerine, davanın gerçek adilliğine katkısı bağlamında tanımlandığını gösterir.

Çelişmeli yargılama ilkesi, özellikle "adil yargılanma hakkı" ve "silahların eşitliği ilkesi" gibi diğer temel haklarla yakından ilişkili ve tamamlayıcıdır. Ayrıca, bilgi edinme, açıklama ve ispat hakları gibi diğer haklarla da etkileşim halindedir.

II. Çelişmeli Yargılama Hakkının Yasal Dayanakları ve Uluslararası Boyutu

A. Ulusal Hukukta Yasal Dayanaklar

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası

Çelişmeli yargılama hakkı, adil yargılanma hakkının bir alt unsuru olarak Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nda açıkça tanınmıştır. Anayasa'nın "Hak Arama Hürriyeti" başlıklı 36. maddesi, "Herkes, meşru vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde davacı ve davalı olarak iddia ve savunma ile adil yargılanma hakkına sahiptir" hükmünü içermektedir. "Temel Hak ve Hürriyetlerin Korunması" başlıklı 40. madde ise bu hakların etkin bir şekilde korunmasını pekiştirmektedir. Anayasa Mahkemesi, bireysel başvuru kararlarında adil yargılanma haklarına ilişkin olarak bu maddelere sıkça atıfta bulunmaktadır. Çelişmeli yargılama hakkının Anayasa'da adil yargılanma hakkının bir "alt unsuru" olarak sürekli olarak belirtilmesi , bu ilkenin sadece usuli bir formalite olmadığını, aksine adil bir yargılamanın temel direklerinden biri olduğunu gösterir. Bu durum, çelişmeli yargılama ilkesinin ihlalinin, doğrudan temel bir anayasal hak olan adil yargılanma hakkının ihlali anlamına geldiğini ortaya koyar. Bu karşılıklı bağımlılık, adil yargılanma haklarının bütüncül doğasını ve her bir bileşenin diğerlerini nasıl güçlendirdiğini vurgular.

Ceza Muhakemesi Kanunu (CMK)

CMK, ceza muhakemesinde çelişmeli yargılama ilkesinin somutlaşması için somut usuli güvenceler sunar.

• CMK Madde 209 (1), delil olarak kullanılacak belgelerin duruşmada okunmasını zorunlu kılar ve bir belge veya yazının ancak duruşmada okunması halinde delil olarak kullanılabileceğini belirtir.

• CMK Madde 215 (1), okunan her belgeden sonra ilgili tarafların görüşlerinin sorulmasını gerektirir.

• CMK Madde 217 (1), hakimin kararını ancak duruşmaya getirilmiş ve huzurunda tartışılmış delillere dayandırabileceğini hükme bağlar. Bu maddelerin detaylı bir şekilde sayılması, soyut bir hukuki kavramın günlük yargı pratiğinde nasıl işlerlik kazandığını gösterir. Bu maddeler, sadece keyfi kurallar değil, "tez-antitez-sentez" diyalektik sürecinin  gerçekten kolaylaştırılmasını sağlamak üzere tasarlanmış bilinçli yasal tercihlerdir. Delillerin sadece sunulmakla kalmayıp aktif olarak tartışılmasını ve yargısal kararların bu çekişmeli ve şeffaf temele dayanmasını zorunlu kılarak, hükmün bütünlüğünü ve meşruiyetini güvence altına alırlar.

• CMK Madde 153, soruşturma aşamasında dosya inceleme hakkını düzenler ki bu, çelişmeli yargılama için hayati öneme sahiptir.

• CMK Madde 237, kamu davasına katılma hakkını düzenleyerek, suçtan zarar görenlerin yargılamaya katılmalarına olanak tanır.

• CMK Madde 250 ile getirilen "seri muhakeme usulü", Cumhuriyet savcısının çok etkin, şüphelinin ise neredeyse etkisiz olduğu bir yapıya sahip olması nedeniyle, özellikle bilgi edinme ve tartışma imkanı açısından çelişmeli yargılama ilkesiyle çatışma potansiyeli taşır.

Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK)

Medeni yargılamalarda, HMK Madde 27, "Hukuki Dinlenilme Hakkı" başlığı altında çelişmeli yargılama ilkesinin temelini oluşturur. Bu hak şunları içerir: a) yargılama ile ilgili bilgi sahibi olunmasını, b) açıklama ve ispat hakkını ve c) mahkemenin, açıklamaları dikkate alarak değerlendirmesini ve kararların somut ve açık olarak gerekçelendirilmesini. "Açıklama ve ispat hakkı" açıkça "silahların eşitliği ilkesi" ile ilişkilendirilmiştir.

İdari Yargılama Usulü Kanunu (İYUK) ve Diğer İlgili Mevzuat

İdari yargıda da, çelişmeli yargılama ve silahların eşitliği ilkeleri temeldir. Bu ilkeler, idari eylemlerin bireyler üzerindeki etkilerinin adil bir şekilde yargısal denetimini sağlayarak hukuk devleti ilkesinin bir gereğini yerine getirir.

Tablo 2: Çelişmeli Yargılama Hakkının Yasal Dayanakları (Ulusal ve Uluslararası)

Kaynak	Madde/Kural	Çelişmeli Yargılama ile İlişkisi
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası	Madde 36 (Hak Arama Hürriyeti)	Adil yargılanma hakkını güvence altına alır, çelişmeli yargılama bu hakkın temel bir alt unsurudur.
	Madde 40 (Temel Hak ve Hürriyetlerin Korunması)	Temel hak ve hürriyetlerin etkin korunmasını sağlar.
Ceza Muhakemesi Kanunu (CMK)	Madde 153 (Dosyayı İnceleme Yetkisi)	Soruşturma ve kovuşturma aşamalarında dosya erişimini düzenleyerek savunma hazırlığını destekler.
	Madde 209 (Delillerin Okunması)	Delillerin duruşmada okunmasını ve böylece taraflarca bilinmesini zorunlu kılar.
	Madde 215 (Görüş Bildirme)	Okunan belgelere ilişkin tarafların yorum yapma hakkını güvence altına alır.
	Madde 217 (Kararın Dayanağı)	Hakimin kararını sadece duruşmada tartışılan delillere dayandırmasını şart koşar.
	Madde 237 (Kamu Davasına Katılma)	Mağdur ve suçtan zarar görenlerin yargılamaya aktif katılımını sağlar.
Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK)	Madde 27 (Hukuki Dinlenilme Hakkı)	Bilgi edinme, açıklama, ispat ve mahkemenin beyanları değerlendirme yükümlülüğünü içerir.
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS)	Madde 6 (Adil Yargılanma Hakkı)	Adil yargılanma hakkının temelini oluşturur; AİHM içtihatlarıyla çelişmeli yargılama bu maddenin ayrılmaz bir parçası olarak yorumlanır.

B. Uluslararası Hukukta Yasal Dayanaklar

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS)

Adil yargılanma hakkı, Türkiye'nin de taraf olduğu AİHS'nin 6. maddesinde güvence altına alınmıştır. Bu madde, "çelişmeli yargılama" ifadesini açıkça içermese de, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) tarafından bu ilkenin temel bir bileşeni olarak yorumlanmaktadır. Madde 6, suçla itham edilen kişilere, suçlamadan haberdar olma, savunma hazırlığı için gerekli zaman ve kolaylıklara sahip olma, hukuki yardım alma ve aleyhindeki tanıkları sorgulama veya sorgulatma gibi asgari haklar tanır.

AİHM İçtihatlarında Çelişmeli Yargılama Hakkı

AİHM içtihatları, çelişmeli yargılama ilkesinin anlaşılması ve uygulanmasında önemli bir rol oynamıştır. AİHM, adil bir yargılamanın, tüm taraflara, karşı tarafça sunulan deliller ve argümanlar hakkında bilgi sahibi olma ve bunlara ilişkin yorum yapma fırsatı verilmesini gerektirdiğini sürekli olarak vurgular. "Silahların eşitliği" ilkesi, çelişmeli yargılama ilkesinin tamamlayıcısı ve ayrılmaz bir parçası olarak kabul edilir ve taraflar arasında adil bir denge kurulmasını hedefler.

AİHM'in yorumu, Madde 6'nın güvencelerini idari uyuşmazlıklara da genişleterek, kamu gücünün eylemlerinin adil yargısal denetimini sağlar.

Brandstetter v. Avusturya ve Vermeulen v. Belçika gibi önemli AİHM kararları, savcılık mütalaasının taraflara önceden bildirilmemesinin çelişmeli yargılama ilkesinin ihlali teşkil ettiğini ortaya koymuştur.

Rowe ve Davis/Birleşik Krallık davası ise, iddia makamının hem lehe hem de aleyhe olan tüm maddi delilleri savunmaya açıklama yükümlülüğünü netleştirmiştir.

AİHS Madde 6'nın ve AİHM'in kapsamlı içtihatlarının çelişmeli yargılama hakkının tanımlanması ve uygulanmasındaki önemli rolü, ulus-üstü insan hakları standartlarının ulusal hukuk sistemleri üzerindeki derin etkisini ortaya koyar. Türk mahkemelerinin, özellikle Anayasa Mahkemesi'nin, AİHM içtihatlarına sıkça atıfta bulunması ve yorumlarını bu içtihatlarla uyumlu hale getirmesi , hukuki uyumlaştırma sürecini gözler önüne serer. Bu durum, AİHM kararlarının sadece ulusal uyumu değerlendirmek için bir ölçüt olarak hizmet etmekle kalmayıp, aynı zamanda ulusal hukuk içinde adil yargılanma güvencelerinin evrimleşmesi ve güçlenmesi için itici bir güç görevi gördüğünü, böylece daha sağlam bir insan hakları kültürünü teşvik ettiğini göstermektedir.

III. Çelişmeli Yargılama Hakkının Temel Bileşenleri ve İlişkili İlkeler

A. Bilgi Edinme ve Açıklama Hakkı

Bu hak, tarafların kendilerine karşı açılan davayı anlamalarını ve savunmalarını etkin bir şekilde hazırlamalarını sağladığı için çelişmeli yargılamanın temelini oluşturur. Bu hak şunları kapsar:

• İsnadı Öğrenme Hakkı: Bir suçla itham edilen kişi, suçlamanın niteliği ve sebebinden en kısa sürede, anladığı bir dilde ve ayrıntılı olarak haberdar edilmelidir. Bu, etkin bir savunmanın ilk adımıdır.

• Delillerden Haberdar Edilme ve İnceleme Hakkı: Taraflar, mahkemenin kararını etkileyebilecek tüm deliller hakkında bilgi sahibi olma imkanına sahip olmalıdır. Bu, hem soruşturma hem de kovuşturma aşamalarında dava dosyasını inceleme hakkını (dosya inceleme hakkı) içerir. İddia makamı, hem lehe hem de aleyhe olan tüm maddi delilleri savunmaya açıklamakla yükümlüdür.

• Görüş ve İtiraz Sunma Hakkı: Bilgi edindikten sonra, taraflara, karşı tarafın delilleri ve sunumları hakkında görüşlerini, argümanlarını ve itirazlarını sunmaları için makul bir fırsat tanınmalıdır. Bu, HMK Madde 27'deki "hukuki dinlenilme hakkının" temel bir yönüdür.

Bilgi edinme hakkı , etkin çelişmeli katılımın mutlak temelidir. Bu, sadece usuli bir nezaket değil, adil bir çekişme için temel bir ön koşuldur. Suçlamadan ve tüm delillerden tam ve zamanında haberdar olunmadığında, bir taraf etkin bir "antitez"  oluşturamaz ve böylece tüm diyalektik süreç anlamsız hale gelir. Bu ilke, "sürpriz yok" kuralını somutlaştırır ve tüm tarafların bilinçli bir konumdan hareket etmesini sağlayarak, gerçekten dengeli ve anlamlı bir tartışma için esastır.

B. Silahların Eşitliği İlkesi

• Tanım, Kapsam ve Amacı: Silahların eşitliği ilkesi, yargılamada taraflar arasında adil bir denge kurmayı amaçlar ve hiçbir tarafın diğerine göre "önemli bir dezavantajlı" duruma düşürülmemesini sağlar. Bu ilke, hem iddia/davacı hem de savunma makamlarının davalarını sunmak, delillere erişmek ve karşı tarafın beyanlarına yanıt vermek için eşit fırsatlara ve araçlara sahip olmasını zorunlu kılar. Amacı, şüpheli/sanığın adil yargılanmasını sağlamak, yargılama sırasında dezavantajlı duruma düşürülmemesini temin etmek, kendini savunma hakkını güvence altına almak ve aktif katılımını mümkün kılmaktır.

• Çelişmeli Yargılama Hakkı ile Organik İlişkisi: Silahların eşitliği, çelişmeli yargılama ilkesinin "tamamlayıcısı" olarak kabul edilir. Çelişmeli yargılama hakkı, silahların eşitliği olmadan tam anlamıyla etkili olamayacağı için bu iki ilke organik olarak birbirine bağlıdır. Mahkemeler tarafından genellikle birlikte değerlendirilirler.

• Uygulama Alanları: İddia ve Savunma Makamları Arasında Eşit İmkanlar: Bu ilke, delil sunma, argüman ileri sürme ve karşı tarafın iddialarına yanıt verme gibi yargılamanın çeşitli yönlerinde kendini gösterir. Yargı makamının hem iddia hem de savunma makamına eşit mesafede durmasını gerektirir.

Çelişmeli yargılama ve silahların eşitliği ilkeleri arasındaki sinerjik ilişkiye sürekli vurgu yapılması , hakkaniyetin pratik olarak nasıl gerçekleştiğine dair derin bir anlayış sunar. Bu sadece teorik bir bağlantı değil; çelişmeli yargılamanın tartışma için bir "forum" sağladığı, silahların eşitliğinin ise bu tartışmanın "hakkaniyetini" ve "dengesini" sağladığı bir kabuldür. Taraflar karşılaştırılabilir "silahlara" (örneğin, bilgiye erişim, delil sunma yeteneği, hukuki temsil) sahip olmadığında, "çekişme" doğası gereği haksız hale gelir ve çelişmeli süreç, gerçeğin gerçek bir arayışı olmaktan ziyade sadece bir formaliteye dönüşür. Bu ilke, devletin doğal güç avantajının bireysel hakları ezmesini önlemek için kritik öneme sahiptir.

C. Savunma Hakkı ve Müdafiden Yararlanma

Savunma hakkı, çelişmeli yargılamanın önemli bir yönü olup, çeşitli özel güvenceleri kapsar:

• Savunmayı Hazırlama İçin Gerekli Zaman ve Kolaylıklar: Suçlanan kişiler, savunmalarını hazırlamak için yeterli zaman ve kaynaklara sahip olmalıdır. Bu, dava dosyasını inceleme hakkını (dosya inceleme hakkı) içerir.

• Müdafiin Hukuki Yardımından Faydalanma Hakkı: Bu, AİHS Madde 6(3)(c) uyarınca temel bir haktır. Şüpheli/sanıklar, kendilerini bizzat savunma veya kendi seçtikleri bir avukatın yardımından yararlanma hakkına sahiptir. Hukuki yardım için maddi olanakları yoksa ve adaletin yerine gelmesi için gerekli görülüyorsa, resen bir avukat atanmalıdır. Müdafi, müvekkiliyle yüz yüze ve özel olarak görüşme hakkına sahip olmalı ve delil toplama ve inceleme dahil olmak üzere yargılamanın tüm aşamalarındaki işlemlere katılma hakkına sahip olmalıdır.

• Tanık Dinletme ve Sorgulama Hakkı: Sanık, aleyhindeki tanıkları sorgulama veya sorgulatma ve kendi lehine olan tanıkların da aynı koşullar altında çağrılmasını ve dinlenmesini sağlama hakkına sahiptir. Sadece soruşturma aşamasında dinlenilen ve savunmanın karşılaştırma imkanı bulamadığı tanık ifadelerine dayalı mahkumiyetler, bu hakkın ihlali anlamına gelir.

• Tercüman Yardımından Yararlanma Hakkı: Sanık, mahkemede kullanılan dili anlamadığı veya konuşamadığı takdirde, ücretsiz tercüman yardımından yararlanma hakkına sahiptir.

Bu özel savunma hakları (müdafii erişimi, hazırlık süresi, tanık sorgulama, tercüman yardımı), sadece soyut haklar değil, savunmanın çelişmeli sürece etkin bir şekilde katılımını sağlayan somut, operasyonel "araçları" temsil eder. Bu pratik araçlar olmaksızın, çelişmeli yargılama hakkı teorik olarak boş kalacaktır. Savunmanın gerçekten "antitezini"  sunmasını, iddia makamının "tezini" sorgulamasını ve yargısal "sentezi" aktif olarak etkilemesini sağlayarak, süreci sadece bir formaliteden sağlam ve anlamlı bir çekişmeye dönüştürürler.

D. Duruşmada Hazır Bulunma, Sözlülük ve Doğrudan Doğruyalık İlkeleri

Bu ilkeler, çelişmeli sürecin şeffaflığını, aracısızlığını ve etkinliğini sağlamak için kritik öneme sahiptir.

• Yargılamanın Aleniliği ve Şeffaflığı: Duruşmalar genellikle kamuya açıktır , bu da şeffaflığı ve kamu denetimini teşvik ederek yargılamanın adilliğine katkıda bulunur.

• Tarafların Duruşmada Aktif Katılımı: Duruşmada hazır bulunma hakkı temeldir ve tarafların süreci doğrudan takip etmelerine ve gelişmelere yanıt vermelerine olanak tanır.

• Sözlülük İlkesi: Bu ilke, özellikle kovuşturma aşamasında, yargılamaların esas olarak sözlü olarak yürütülmesini öngörür. Bu, tarafların doğrudan soru sormasına, argümanlarını sözlü olarak sunmasına ve deliller üzerinde gerçek zamanlı tartışmalara girmesine olanak tanır.

• Doğrudan Doğruyalık ve Yüzyüzelik İlkeleri: Bu ilkeler, mahkemenin delilleri doğrudan taraflardan ve tanıklardan almasını ve ideal olarak yüz yüze bir ortamda dinlemesini vurgular. Bu, güvenilirliğin anında değerlendirilmesini sağlar ve daha dinamik ve kapsamlı bir çelişmeli alışverişi kolaylaştırır.

Sözlülük, doğrudan doğruyalık ve duruşmada hazır bulunma ilkeleri , sadece usuli formaliteler değil, çelişmeli tartışmanın kalitesini, şeffaflığını ve etkinliğini önemli ölçüde artıran hayati güvencelerdir. Bu ilkeler, argümanların ve delillerin anında sorgulanmasına ve çürütülmesine olanak tanır, yargı makamının tanık davranışlarını doğrudan gözlemlemesine ve güvenilirliği değerlendirmesine imkan verir. Bu doğrudan etkileşim, sunulan "tez" ve "antitez"in sağlam bir "sentezi"  için kritik öneme sahiptir ve daha doğru ve meşru bir olgusal belirlemeye ve nihayetinde daha adil bir sonuca yol açar.

Tablo 1: Çelişmeli Yargılama Hakkının Temel Unsurları ve İlişkili Haklar

Temel Unsur	Alt Unsurlar	Açıklama ve İlişki
Bilgi Edinme ve Açıklama Hakkı	İsnadı Öğrenme Hakkı	Suçlamanın niteliği ve sebebinden ayrıntılı ve anlaşılır bir dilde haberdar olma.
	Delillerden Haberdar Edilme ve İnceleme Hakkı	Kararı etkileyebilecek tüm delillere erişim ve bunları inceleme.
	Görüş ve İtiraz Sunma Hakkı	Delil ve beyanlara karşı görüş ve itirazlarını sunma fırsatı.
Silahların Eşitliği İlkesi	Adil Denge ve Dezavantajsızlık	Taraflar arasında hakkaniyete uygun bir denge kurulması, dezavantajlı duruma düşürülmeme.
	İddia ve Savunma Arasında Eşit İmkanlar	Delil sunma, savunma yapma ve itiraz etme haklarında eşitlik.
Savunma Hakkı ve Müdafiden Yararlanma	Savunmayı Hazırlama İçin Gerekli Zaman ve Kolaylıklar	Savunmayı etkin bir şekilde hazırlamak için yeterli zaman ve kaynaklara sahip olma.
	Müdafiin Hukuki Yardımından Faydalanma Hakkı	Avukat yardımından yararlanma, gerekli hallerde resen avukat atanması.
	Tanık Dinletme ve Sorgulama Hakkı	Aleyhe olan tanıkları sorgulama ve lehe olan tanıkları dinletme.
	Tercüman Yardımından Yararlanma Hakkı	Mahkeme dilini anlamayanlar için ücretsiz tercüman hizmeti.
Duruşmada Hazır Bulunma, Sözlülük ve Doğrudan Doğruyalık	Yargılamanın Aleniliği	Duruşmaların kamuya açık yapılması, şeffaflık.
	Tarafların Duruşmada Aktif Katılımı	Tarafların duruşmada bizzat bulunma ve süreci takip etme.
	Sözlülük İlkesi	Muhakemenin esasen sözlü olarak yürütülmesi, doğrudan tartışma.
	Doğrudan Doğruyalık ve Yüzyüzelik İlkeleri	Delillerin ve tanıkların doğrudan mahkeme huzurunda sunulması ve dinlenmesi.

IV. Çelişmeli Yargılama Hakkının Yargılama Evrelerindeki Uygulaması

A. Soruşturma Evresi

Çelişmeli yargılama ilkesi, sadece kovuşturma (dava) aşamasında değil, soruşturma (ön inceleme) aşamasında da uygulanabilir niteliktedir. Bu durum, delillerin ilk olarak toplandığı evre olması nedeniyle özel bir önem taşır ve delillerin toplanma şekli, yargılamanın sonraki aşamalarının adilliğini önemli ölçüde etkileyebilir. Bu ilkenin soruşturma aşamasına genişletilmesi, bu erken aşamada toplanan delillerin tüm hukuki süreç üzerinde geri dönülmez bir etkiye sahip olmasından kaynaklanır. Şüpheliye veya müdafisine soruşturma dosyasına zamanında erişim hakkının  veya kilit delil toplama faaliyetlerine katılımlarının kısıtlanması , savunma için daha sonraki aşamalarda tam olarak giderilemeyecek aşılmaz bir dezavantaj yaratabilir. Bu durum, adilliğin sadece yargılamanın kendisi için bir endişe olmadığını, ancak şüphe veya suçlamanın ilk anından itibaren her adımı kapsaması gerektiğini vurgular.

Soruşturma sırasında, şüpheli ve müdafii, CMK Madde 153 uyarınca soruşturma dosyasına erişim hakkına sahip olmalıdır. Bu hak, savunmanın şüpheli aleyhindeki delillerden haberdar olmasını ve en başından itibaren etkin bir savunma hazırlamasını sağlamak için kritik öneme sahiptir. Önemsiz bir tanıkla yüzleşme sırasında avukatın bulunmaması esaslı bir mesele olarak görülmeyebilirken, nihai mahkumiyette önemli bir rol oynaması halinde teşhis sırasında avukatın bulunması gerekebilir.

Soruşturma dosyalarında gizlilik kararı verilmesi ihtimali, çelişmeli yargılama ilkesinin tam uygulanması açısından bir endişe kaynağıdır. Ancak, bu gibi durumlarda bile, Anayasa Mahkemesi ve AİHM, savunmanın haksız yere dezavantajlı duruma düşürülmemesini ve delillere itiraz etmek için yeterli fırsata sahip olmasını sağlamanın gerekliliğini vurgular.

B. Kovuşturma Evresi

Kovuşturma aşaması, alenî ve sözlü duruşmalarla karakterize edilir ve çelişmeli yargılama ilkesinin en doğrudan ve görünür uygulamasını bulduğu yerdir. Mahkeme, tüm tarafların davalarını sunma ve karşı tarafın iddialarına itiraz etme fırsatına sahip olmasını sağlamak için duruşmayı aktif olarak yönetmelidir.

Temel bir gereklilik, hakimin kararını etkileyen tüm delillerin mahkemede sunulması ve açıkça tartışılmasıdır. Bu, belgelerin okunmasını (CMK m. 209) ve herhangi bir belge okunduktan sonra taraflardan yorum istenmesini (CMK m. 215) içerir. Hakimin kararı, yalnızca huzurunda sunulan ve tartışılan delillere dayanmalıdır (CMK m. 217). Kovuşturma aşaması, diyalektik sürecin (tez-antitez-sentez) en doğrudan biçimde doruğa ulaştığı yerdir. Doğrudanlık, sözlülük ve yargı kararlarının yalnızca mahkemede sunulan ve tartışılan delillere dayanması gerektiğine dair açık yasal gereklilik , nihai kararın sadece bir otorite iddiası değil, tam olarak çekişmeli argümanlar ve kanıtlardan türetilmiş, gerekçeli bir sentez olmasını sağlar. Tüm tarafların bu aktif katılımı ve delillerin titizlikle tartışılması, sağlam bir olgusal belirlemeye ulaşmak ve yargı sonucunun meşruiyetini ve kamu tarafından kabulünü artırmak için kritik öneme sahiptir.

Suçtan zarar görenlerin veya suçtan zarar görenlerin kamu davasına katılma hakkı (CMK m. 237), hüküm verilinceye kadar kovuşturma aşamasına aktif olarak katılmalarına olanak tanır. Bu katılım, kişisel iddialarını sunmalarına ve kendi bakış açılarından çelişmeli sürece katkıda bulunmalarına olanak tanıyarak "kolektif hükmü" daha da zenginleştirir.

C. Kanun Yolu Evreleri

İlk derece mahkemesindeki doğrudan, sözlü ve yüz yüze çelişmeli katılım, kanun yolu aşamalarında (istinaf ve temyiz) değişime uğrayabilirken, çelişmeli yargılama ilkesinin özü devam eder. Genel olarak, kanun yolu aşamasında bir davaya katılmak mümkün değildir, ancak ilk derece mahkemesinde daha önce reddedilen veya karara bağlanmamış katılma talepleri, temyiz başvurusunda açıkça belirtilmesi halinde incelenebilir.

Bölge adliye mahkemeleri ve Yargıtay dahil olmak üzere üst mahkemeler, "hukuki dinlenilme hakkı" ilkesine (HMK m. 27) uymaya devam etmelidir. Bu, tarafların alt düzeylerdeki argümanlarının ve beyanlarının tam olarak dikkate alınması gerektiği ve kanun yolu mahkemesinin kararının somut ve açık gerekçeler sunması, tarafların temel argümanlarına yanıt vermesi gerektiği anlamına gelir. Anayasa Mahkemesi'nin "bütünsel hakkaniyet" incelemesi de bu aşamaları kapsar. Kanun yolu aşamalarında çelişmeli katılımın

şekli değişse de (daha az doğrudan delil sunumu, daha çok hukuki incelemeye odaklanma), hakkaniyetin ve dinlenilme hakkının temel ilkesi devam etmelidir. Bu, üst mahkemelerin alt mahkeme kararlarını sadece onaylamakla kalmayıp, tarafların argümanlarını, özellikle de usuli hakkaniyet ve delil değerlendirmesiyle ilgili olanları gerçekten dikkate alması gerektiğini gösterir. Kanun yolu düzeyinde gerekçeli karar verme gerekliliği , yargısal incelemenin kendisinin şeffaf ve tarafların iddialarına yanıt veren bir şekilde yapılmasını sağlayarak, çok katmanlı yargı sürecinin tamamında hakkaniyetin sürekliliğini korur.

V. Çelişmeli Yargılama Hakkının İhlali ve Yargısal Denetim

A. İhlal Halleri ve Tipik Örnekler

Genel İlke

Zaman kazanma veya yargılamaları hızlandırma isteği, çelişmeli yargılama ilkesinin göz ardı edilmesini haklı kılamaz.

Bilgi Edinme ve Delillere Erişim Hakkının İhlali

• Gizli Belgelerin Tebliğ Edilmemesi ve Etkisi: Yaygın bir ihlal, tarafların, özellikle mahkemenin kararını etkileyebilecek "gizli belgeler" veya mahkeme tarafından getirilen yeni hukuki gerekçeler (sebep ikâmesi) hakkında bilgilendirilmemesi veya bunlara ilişkin yorum yapma fırsatı verilmemesidir. Örneğin, telefon görüşmesi kayıtlarının duruşmada okunmadan delil olarak kullanılması ve tarafların bunların alaka düzeyini ve güvenilirliğini sorgulama fırsatından mahrum bırakılması bir ihlal teşkil eder.

• Savcılık Mütalaasının Taraflarla Paylaşılmaması: AİHM, savcılık mütalaasının, mahkemenin kararını etkileyebilecek nitelikte olmasına rağmen, taraflara önceden bildirilmemesi durumunda sürekli olarak ihlal kararı vermiştir.

• Delillerin Tartışmaya Açılmaması veya Yetersiz Tartışılması: İlke, sanık aleyhindeki tüm delillerin çelişmeli bir usulle mahkemeye sunulmasını ve sadece tanıkların değil, diğer tüm delillerin de tartışılmasını gerektirir. Delillerin yeterince tartışmaya açılmaması veya yetersiz tartışılması bir ihlal teşkil eder.

• İddia Makamının Tüm Maddi Delilleri Açıklamaması: İddia makamı, hem sanığın lehine hem de aleyhine olan tüm maddi delilleri savunmaya açıklamakla yükümlüdür. Bu tür delillerin açıklanmaması, çelişmeli yargılama ilkesini tamamlayan silahların eşitliği ilkesini ihlal eder.

• Dosya İnceleme Hakkının Kısıtlanması: Şüpheli veya müdafiin, özellikle soruşturma aşamasında, dava dosyasını inceleme hakkının reddedilmesi, silahların eşitliği ve çelişmeli yargılama ilkelerinin önemli bir ihlalidir.

• Taraf Teşkili Eksikliği ve Tebligat Yapılmaması: Yargıtay içtihatlarında görüldüğü üzere, tarafların usulüne uygun şekilde oluşturulmaması veya davalıya dilekçelerin/raporların (örneğin bilirkişi raporları) tebliğ edilmemesi, çelişmeli yargılamanın temel bir yönü olan hukuki dinlenilme hakkını ihlal eder.

Hukuka Aykırı Elde Edilen Delillerin Kullanımı ve Adil Yargılanma İlişkisi

• Schenk/İsviçre Kararı Analizi: AİHM'in dönüm noktası niteliğindeki Schenk v. İsviçre kararı , hukuka aykırı yollarla elde edilen delillerin kullanılmasının yargılamayı otomatik olarak haksız kılmadığını açıklığa kavuşturmuştur. Mahkeme, "bütünsel hakkaniyet" yaklaşımını benimseyerek, savunmanın bu tür delillerin gerçekliğine ve kullanımına itiraz etme fırsatına sahip olup olmadığını ve mahkumiyetin

  sadece veya belirleyici ölçüde bu delile dayanıp dayanmadığını inceler. Eğer savunma delile itiraz etmek için yeterli fırsata sahipse ve bu delil tek belirleyici faktör değilse, Madde 6'nın ihlal edilmediği sonucuna varılabilir. Ancak hukuka aykırı elde edilen delillerin mahkumiyette "belirleyici" bir faktör olarak kullanılması ihlale yol açabilir.

Tanık Dinletme ve Sorgulama Hakkının Kısıtlanması

Sanığın iddia tanıklarını sorgulama veya savunma tanıklarını adil koşullarda çağırma hakkının reddedilmesi doğrudan bir ihlaldir. Mahkumiyetin, savunmanın yüzleşme fırsatı bulamadığı, soruşturma aşamasında alınan tanık ifadelerine ağırlıklı olarak dayanması, tanık sorgulama hakkını ve dolayısıyla çelişmeli yargılama ilkesini ihlal eder.

Savunma Hakkının Diğer Kısıtlamaları

• Ek Savunma Hakkı Tanınmaması: İddianamenin önemli ölçüde değişmesi veya yeni olguların ortaya çıkması durumunda sanığa ek savunma hakkı tanınmaması.

• Müdafi Erişiminin Engellenmesi: Sanığın müdafii ile iletişiminin kısıtlanması, denetlenmesi veya kayda alınması, savunma hakkını ihlal eder.

• Duruşmada Hazır Bulunma Hakkının İhlali: Sanığın hükmün verildiği son duruşmada hazır bulunmaması veya diğer tarafların hazır bulunmadığı bir ortamda dinlenmesi, savunma haklarının ihlaline yol açabilir.

Bilgiye erişim, açıklanmama ve tanıklarla yüzleşme gibi konularda çeşitli yargı düzeylerinde ve hem ulusal hem de uluslararası içtihatlarda  tekrar eden ihlaller, sistemik zayıflıklara işaret etmektedir. Bu ihlaller genellikle devlet (iddia makamı/idari makam) ile birey (savunma) arasındaki güç dengesizliğinden kaynaklanmaktadır. Bu sorunların devam etmesi, yasal güvencelere rağmen, pratik uygulama zorluklarının veya verimliliği çelişmeli ilkelere sıkı sıkıya bağlılıktan daha öncelikli tutan kurumsal bir kültürün adil yargılanma haklarının sürekli olarak aşınmasına yol açabileceğini göstermektedir. Bu durum, teorik korumaların pratik gerçeklere dönüşmesini sağlamak için sürekli denetim ve reform çabalarının gerekliliğini vurgular.

AİHM'in Schenk v. İsviçre davasında öne çıkan "bütünsel hakkaniyet" testi , adil yargılanma ihlallerinin nasıl değerlendirildiğine dair kritik ve incelikli bir anlayış sunar. Bu yaklaşım, hukuka aykırı yollarla elde edilen delillerin kullanılması gibi tek bir usuli kusurun bile otomatik olarak haksız bir yargılamaya yol açmadığını gösterir. Bunun yerine, mahkeme tüm yargılama sürecini değerlendirir; savunmanın delillere itiraz etmek için yeterli fırsata sahip olup olmadığını, bunun mahkumiyetin tek veya belirleyici dayanağı olup olmadığını ve başka usuli güvencelerin mevcut olup olmadığını inceler. Bu bütüncül bakış açısı, gerçek dünyadaki yargılamaların karmaşıklığını kabul eder ve adaletin, izole kurallara katı bir şekilde bağlı kalmaktan ziyade, tüm usuli güvencelerin kümülatif bir değerlendirmesi yoluyla sağlandığını vurgular.

B. Anayasa Mahkemesi Bireysel Başvuru Kararları

Anayasa Mahkemesi (AYM), bireysel başvurular aracılığıyla çelişmeli yargılama hakkı ihlallerine ilişkin iddiaları incelemede hayati bir rol oynamaktadır. İncelemesi, yargılamanın "bir bütün olarak adil olup olmadığına" odaklanır.

• Örnek Kararların Detaylı Analizi:

  • AYM, gizli belgelerin başvurucuya açıklanmadan kararda kullanılması durumunda ihlaller tespit etmiştir, başvurucunun ilgili bilgilere daha önce bir miktar sahip olması durumunda bile. Mahkeme, başvuruculara dava materyallerine erişim, bunları inceleme ve itiraz etme imkanı verilerek aktif katılımın sağlanması gerektiğini vurgulamıştır.

  • AYM, savcılık mütalaasının taraflara önceden açıklanmaması durumunda ihlal kararı verirken, Miran/Türkiye gibi AİHM kararlarına da atıfta bulunmuştur.

  • Başka dosyalardan alınan telefon görüşmesi kayıtlarının duruşmada okunmadan kullanılması ve böylece başvurucunun bunların alaka düzeyini ve güvenilirliğini değerlendirme ve itirazlarını sunma fırsatından mahrum bırakılması durumunda da ihlaller tespit edilmiştir.

  • Mahkumiyetin sadece soruşturma aşamasında dinlenilen ve savunmanın yüzleşme veya sorgulama imkanı bulamadığı tanık ifadelerine dayanması, çelişmeli yargılamanın bir bileşeni olan tanık sorgulama hakkının ihlali olarak kabul edilir.

  • Hukuka aykırı yollarla elde edilen delillerin mahkumiyette "belirleyici" bir faktör olarak kullanılması da adil yargılanma hakkının ihlali olarak tanımlanmıştır.

Anayasa Mahkemesi'nin bireysel başvuruları incelemedeki ve çelişmeli yargılama ilkesi ihlallerini tespit etmedeki aktif rolü , anayasal bir güvence olarak kritik işlevini vurgular. Bu durum, sadece bireysel adaletsizlikler için bir çözüm sağlamakla kalmaz; aynı zamanda tüm yargı sistemi için daha geniş bir caydırıcı ve düzeltici amaca hizmet eder. AYM, çelişmeli ilkeyi hem ulusal anayasal hükümler hem de AİHS standartlarına uygun olarak tutarlı bir şekilde yorumlayarak ve uygulayarak, alt mahkemeleri adil yargılanma güvencelerine daha fazla uymaya iter, böylece hukuk devletini güçlendirir ve adalete olan kamu güvenini artırır.

C. Yargıtay Kararları

Yargıtay, yargı uygulamasını standartlaştırmada ve usuli ilkelere uyumu sağlamada kritik bir rol oynar. Soruşturma aşamasında "çelişmeli yargılama hakkı" ihlallerine ilişkin somut açık referanslar sağlanan metinlerde kapsamlı bir şekilde detaylandırılmamış olsa da , Yargıtay'ın yetersiz gerekçelendirme veya çelişkileri gidermeme konusundaki kararları, çelişmeli ilkeyi dolaylı olarak pekiştirir.

• Soruşturma ve Kovuşturma Evresindeki İhlal Örnekleri (Dolaylı Uygulama):

  • Yargıtay, çelişkili tanık ifadelerinin giderilmediği veya bir ifadenin diğerine neden tercih edildiğinin açıklanmadığı kararları bozmuştur. Bu durum, çelişmeli süreçte çelişkili delillerin yeterince tartışılmadığını gösterir.

  • Soruşturma aşamasında ifadesi alınan kişilerin duruşmada tanık olarak dinlenmemesi gibi "yetersiz inceleme ve uygunsuz gerekçelendirmeye" dayalı kararlar bozulur. Bu, delillerin doğrudan çelişmeli incelemesinin önemini vurgular.

  • Kovuşturma aşamasında bile maddi delillerin savunmaya açıklanmaması, çelişmeli yargılama ilkesinin ihlaline yol açabilir.

  • Hukuk davalarında Yargıtay, davacının dilekçesinin davalıya tebliğ edilmemesi veya bilirkişi raporunun bir tarafın avukatına tebliğ edilmemesi gibi durumlarda "hukuki dinlenilme hakkının" ihlal edildiğini tespit etmiştir. Bunlar, çelişmeli yargılama için doğrudan etkileri olan durumlardır.

Sağlanan metinlerde Yargıtay kararlarında her zaman açıkça "çelişmeli yargılama ihlali" ifadesi kullanılmasa da , Yargıtay'ın "yetersiz gerekçelendirme," "çelişkili tanık ifadelerini gidermeme" veya "yetersiz olgusal tespitler" nedeniyle kararları sürekli olarak bozması , çelişmeli yargılama ilkesinin uygulanmasına dair kritik,

dolaylı bir bakış açısı sunar. Bu bozma kararları, Yargıtay'ın kararların kapsamlı, şeffaf ve olguların tam olarak tartışıldığı bir anlayışa dayanmasını talep ettiğini gösterir. Çelişkilerin giderilememesi veya yeterli gerekçelendirme sağlanamaması, "tez" ve "antitez"in  uygun şekilde sentezlenmediği veya delillerin yeterli çelişmeli incelemeye tabi tutulmadığı anlamına gelir ve böylece çelişmeli sürecin özünü zayıflatır.

D. AİHM Kararları ve Ulusal Hukuka Etkisi

AİHM içtihatları, çelişmeli yargılama ilkesi ihlallerine ilişkin kapsamlı rehberlik sağlar ve genellikle silahların eşitliği ilkesiyle birlikte ele alınır. Başlıca endişe alanları şunlardır:

• Önemli belgelerin veya savcılık mütalaalarının açıklanmaması.

• Savunma için yeterli karşı dengeleyici usuli güvenceler olmaksızın gizli tanıkların veya anonim ifadelerin kullanılması.

• Ulusal hukuka aykırı yollarla elde edilen delillere dayalı mahkumiyetler, özellikle bu delil tek veya belirleyici ise ve savunmanın buna itiraz etme fırsatı yoksa.

• İddia makamının hem suçlayıcı hem de beraat ettirici tüm ilgili delilleri açıklamaması.

• Türkiye Aleyhine Verilen Önemli Kararlar: AİHM, Türkiye aleyhine, çelişmeli yargılama da dahil olmak üzere adil yargılanma haklarının ihlallerine ilişkin çok sayıda karar vermiştir. Miran/Türkiye  gibi bu kararlar, ulusal uygulamadaki eksiklikleri, özellikle bilgi açıklama ve taraflara tüm ilgili dava materyalleri hakkında yorum yapma fırsatı tanınması konularında vurgular.

AİHM'in çelişmeli yargılama ilkesi ihlalleri nedeniyle Türkiye aleyhine verdiği tekrarlayan kararlar , Türk yargı sistemi içinde hukuki ve kurumsal reform için güçlü bir katalizör görevi görür. Bu kararlar sadece bireysel çözümler sunmakla kalmaz, aynı zamanda ulusal hukuk ve uygulamanın Avrupa insan hakları standartlarıyla daha fazla uyum sağlaması için kritik bir dış baskı unsuru olarak işlev görür. Ulusal mahkemeler (özellikle Anayasa Mahkemesi) ile AİHM arasındaki bu sürekli diyalog, adil yargılanma güvencelerinin dinamik bir evrimine yol açarak, yasal değişiklikleri, yargı eğitimini ve daha sağlam usuli güvencelerin geliştirilmesini etkiler.

VI. Sonuç ve Değerlendirme

Çelişmeli yargılama hakkı, sadece teknik bir usul kuralı değil, hukuk devleti ve demokratik bir toplumun temel direklerinden biridir. Yargı kararlarının, eşit taraflar arasında adil, açık ve kapsamlı bir tartışmanın ürünü olmasını sağlayarak şeffaflığı, hesap verebilirliği ve meşruiyeti temin eder. Bireysel hakların keyfi devlet gücüne karşı korunması ve adalet sistemine olan kamu güveninin pekiştirilmesi için vazgeçilmezdir.

Türk hukuku, özellikle Anayasa ve usul kanunları, AİHS standartlarıyla büyük ölçüde uyumlu, çelişmeli yargılama hakkı için sağlam bir yasal çerçeve sunmaktadır. Anayasa Mahkemesi ve önemli ölçüde Yargıtay'ın içtihatları, bu hakkı aktif olarak yorumlamakta ve uygulamaktadır. Ancak, özellikle bilgi açıklama gerekliliklerinin tam ve tutarlı bir şekilde uygulanması, hukuka aykırı yollarla elde edilen delillerin ele alınması ve tüm aşamalarda, özellikle soruşturma aşamasında etkin savunma katılımının sağlanması konularında zorluklar devam etmektedir.

Çelişmeli yargılama hakkını daha da güçlendirmek için birkaç alanda sürekli dikkat ve iyileştirme gerekmektedir:

• Gelişmiş Bilgi Açıklama Mekanizmaları: İddia makamı ve idari makamlar tarafından tüm ilgili delillerin tam olarak açıklanmasını gerektiren kurallara daha sıkı uyulması ve uyumsuzluk için açık yaptırımlar getirilmesi.

• Sınırlamalarda Netlik: Çelişmeli yargılama ilkesinin izin verilen sınırlamaları konusunda daha net yasal rehberlik ve yargısal yorum sağlanması, herhangi bir kısıtlamanın kesinlikle orantılı olmasını ve genel hakkaniyeti zedelememesini temin etmek.

• Hukuki Yardım ve Müdafii Erişimi Güçlendirilmesi: Tüm bireyler için, özellikle ceza yargılamasının erken aşamalarında, hukuki danışmanlığa etkin ve zamanında erişimin sağlanması ve hukuki yardım için yeterli kaynakların temin edilmesi.

• Sürekli Mesleki Eğitim: Hakimler, savcılar ve avukatlar için çelişmeli yargılama, silahların eşitliği ve en son ulusal ve uluslararası içtihatlar hakkında sürekli eğitim verilmesi.

• Teknolojik Entegrasyon: Tüm taraflar için dava dosyalarına ve delillere güvenli ve zamanında erişimi kolaylaştırmak için teknolojiden yararlanılırken, gizlilik ve veri güvenliğinin korunması.

• Sistemik Dengesizliklerin Giderilmesi: Devlet otoriteleri ile bireyler arasındaki doğal güç dengesizliğini azaltmak için proaktif önlemler alınması, usul kurallarının gerçekten eşit bir oyun alanı yaratmasını sağlamak.